Home Binnenstad Objecten Afbeeldingen Berichten Contact

Nieuwezijds Voorburgwal 147

Stadhuis / Koninklijk Paleis

  1. Identificatie
  2. Beschrijving
  3. Interieur
  4. Literatuur
  5. Register
  6. Afbeeldingen
  7. Google Maps

Naam: Stadhuis / Koninklijk Paleis
Adres: Nieuwezijds Voorburgwal 147
Oud adres: E518, wijk 24, klein nr. 38, kadaster F2750, verponding 2889
Gebouwtype: Bestuurs-/openbaar gebouw
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1648-1665
Architect: Jacob van Campen / Daniel Stalpaert
Opdrachtgever: Stad Amsterdam
Eigendom: Rijksgebouwendienst
Restauratie: 1960, 2010-2011

[Koninklijk Paleis Amsterdam]

(151 afbeeldingen)

Het voormalige stadhuis, ook bekend als Paleis op de Dam, ontworpen door Jacob van Campen is het belangrijkste voorbeeld van het Hollands classicisme in Nederland: geheel zandstenen gevels met een strenge klassieke opzet met middenrisaliet en hoekpaviljoens, gestapelde orden naar Scamozzi (Korinthische orde boven Composiet), groot driehoekig fronton met rijk gebeeldhouwde marmeren timpanen, beelden daarop, toren met koepel en windvaan. Interieur: Burgerzaal, galerijen en kamers met beeldhouwwerk van o.a. Artus Quellinus en belangrijke schouwstukken en plafondschilderingen. Behoort tot de Top 100 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

Het Koninklijk Paleis op de Dam werd tussen 1648 en 1665 gebouwd als het nieuwe stadhuis van Amsterdam. Voor de vervanging van het bouwvallig geworden middeleeuwse stadhuis waren verschillende ontwerpen ingediend. De eerste plannen dateren al van 1639. De Vrede van Münster in 1648 bracht zo'n euforie met zich mee dat het meest ambitieuze plan werd uitgevoerd. De opdrachtgever was het stadsbestuur van Amsterdam. In 1648 waren de vier burgemeesters: Wouter Valckenier, Gerard Schaep, Gerbrand Claesz Pancras en Cornelis de Graeff. Zij gaven voorrang aan het project van het stadhuis, ten koste van de bouw van een nieuwe toren voor de Nieuwe Kerk (in 1653 gestaakt). Op 18 juli 1648 werd definitief besloten tot de bouw van het nieuwe stadhuis. De ontwerper was Jacob van Campen (1596-1657), maar de technische uitvoering werd verzorgd door stadsbouwmeester Daniël Stalpaert (1615-1676). Bovendien kwam Jacob van Campen in 1654 in conflict met het stadsbestuur, waarna Stalpaert de volledige leiding kreeg. Mede als gevolg daarvan is het stadhuis niet helemaal volgens de oorspronkelijke plannen (van 1647?) uitgevoerd. Het stadhuis werd gebouwd op een schaal die in Europa nog niet eerder was vertoond (280 bij 200 voet). De eerste steen werd gelegd op 28 oktober 1648. Het werd het grootste bestuurlijke gebouw van het toenmalige Europa. Generaties schoolkinderen leerden dat het gebouw rust op 13.659 palen ("de dagen van het jaar, een één ervoor en een negen erachter"). Echter, in 1945 werden extra palen bij geheid. Sindsdien staat het gebouw op 13.681 palen. Het achtste wereldwonder werd de parel in de kroon van Amsterdam. Het beeldhouwwerk werd gemaakt door Artus Quellinus (1609-1668) en zijn medewerkers. Op 29 juli 1655 werd het stadhuis feestelijk ingehuldigd, maar alleen de begane grond en de hoofdverdieping was voltooid: pas in 1665 zou het gebouw gereed komen, terwijl aan de inrichting van de vertrekken tot aan het begin van de 18de eeuw werd gewerkt.

Het gebouw moest de rijkdom en het aanzien van de stad Amsterdam weerspiegelen. Het gebouw werd geheel opgetrokken uit Bentheimer en Bremer zandsteen (oorspronkelijk zeer licht gekleurd) en met name in het interieur veel marmer. Jacob van Campen liet zich inspireren door de Romeinse bestuurlijke paleizen, gereconstrueerd door de Italiaanse architecten Palladio en Scamozzi. Voor de burgemeesters van Amsterdam, die zich de consuls van een nieuw Rome waanden, werd een nieuw Capitool gebouwd. Van Campen liet zich ook inspireren door het Paleis van koning Salomo in Jeruzalem, gereconstrueerd door de Romeinse Jezuïet Villalpando. Het was de passende taal voor het nieuwe stadhuis van de belangrijkste handelsstad van Europa. Het stadhuis van Jacob van Campen is 's lands belangrijkste historische en culturele monument van de Gouden Eeuw, de glorietijd van Nederland in het algemeen en van Amsterdam in het bijzonder. Het gebouw is dan ook op zeer veel oude prenten en schilderijen te zien.

Het Hollands classicisme van Jacob van Campen heeft een monumentaal gebouw opgeleverd, eenvoudig van vormen, vrij sober van versiering en helder van opzet. Het beeldhouwwerk mocht nergens de aandacht afleiden van het grootse geheel. De compositie van de gevel is harmonieus en voldoet aan de ideale klassieke verhoudingen. De zware sokkel draagt twee pilasterorden die beide een hoog en een laag venster beslaan, overeenkomend met een hele en een halve verdieping erachter. In navolging van Vincenzo Scamozzi is een Corinthische boven een Composiete orde geplaatst. De middenpartij met het fronton komt iets naar voren, evenals de hoekpaviljoens. De Composiet-kapitelen zijn overigens heel bijzonder: ze zijn allemaal verschillend en hebben allerlei details, zoals het stadswapen, adelaars, vissen, etc. Ook is geen festoen hetzelfde. We zien de architectuur en details als festoenen op grachtenhuizen overal in de stad nagevolgd (bijvoorbeeld Herengracht 412). Het meest indrukwekkend zijn de timpanen met beeldhouwwerk in marmer en de bronzen beelden op de frontons. Op het fronton aan de Damzijde staat de personificatie van de Vrede, een klassiek ogend beeld waarin vrede en voorspoed met elkaar in verband worden gebracht: de personificatie houdt de staf van Mercurius vast en tegen haar rug is een hoorn des overvloeds geplaatst. Op de hoeken van het fronton staan de personificaties van Voorzichtigheid (met een spiegel) en Gerechtigheid (met een weegschaal). Aan de achterzijde staat op het fronton een beeld van Atlas die de hemelglobe draagt met daarnaast eveneens twee deugden van goed bestuur: Gematigdheid (met een toorn) en Waakzaamheid (met een toorts en een kraaiende haan). De timpanen bevatten beeldhouwwerk in marmer: de personificatie van Amsterdam als heerser over de wereld, aan de Damzijde temidden van de wereldzeeën, aan de achterzijde de werelddelen. Voor het eerst in Amsterdam werden dergelijke grote marmeren timpanen toegepast. Boven de middenpartij rijst een hoge koepel op, van waaruit men de aankomst van de schepen op het IJ kon zien. De koepel wordt bekroond door een windwijzer in de vorm van een koggeschip, het oude symbool van de stad Amsterdam. Volgens het oorspronkelijke plan zou de koepel bekroond worden door acht beelden: de acht windrichtingen. Dit plan is echter niet uitgevoerd. Opvallend is het ontbreken van een monumentale ingangspartij. De zeven onversierde bogen op straatniveau (zonder stoep) was letterlijk een lage drempel, om duidelijk te maken dat het stadhuis van iedereen was. Het gebouw was een openbaar gebouw en iedereen kon niet binnen lopen.

Het gebouw is tot 1808 stadhuis gebleven. Daarna werd het stadhuis door koning Lodewijk Napoleon veranderd in een koninklijk paleis. Het gemeentebestuur verhuisde naar het Prinsenhof. Het was niet eenvoudig om het kille onverwarmde gebouw in te richten als paleis. De galerijen werden door houten wanden in vertrekken verdeeld. Aan de voorzijde werd een balkon aangebracht waar vandaan de koning zich aan het volk kon tonen. Uit deze Franse periode stammen ook de fraaie Empire meubelen die in het paleis te zien zijn: de belangrijkste collectie buiten Frankrijk. In de 20ste eeuw werd het gebouw meerdere malen gerestaureerd, waarbij de verbouwingen van Lodewijk Napoleon grotendeels ongedaan werden gemaakt. Het balkon bleef, maar werd wel verkleind en voorzien van een nieuw hekwerk. Het gebouw werd zoveel mogelijk in zijn oorspronkelijke staat teruggebracht, waardoor we het gebouw weer kunnen ervaren als het icoon van de Gouden Eeuw. Na de restauratie in 1960 werd het gebouw beperkt opengesteld voor het publiek.

Bij de restauratie van 2010-2011 werden noodzakelijke herstelwerkzaamheden aan de gevels uitgevoerd. Ook werd getracht de kleurverschillen tussen het nieuwe en oude zandsteen te verkleinen. De kapitelen en festoenen, die helemaal zwart waren geworden, zijn nu veel beter te zien. De timpanen zijn prachtig in oude luister hersteld.

De exterieur van het gebouw is nog vrij ingetogen, maar het interieur is zeer overdadig en kostelijk. Op de begane grond is de Vierschaar, waar doodvonnissen werden uitgesproken. Echter, de rechtszaak vond plaats in de Schepenzaal. Het uitspreken van het doodvonnis in de Vierschaar was louter ceremonieel: het publiek kon het schouwspel vanaf de Dam gadeslaan, door de bronzen hekken. De zaal ligt direct aan de open galerij. Het vrij kleine vertrek beslaat twee verdiepingen, zodat de burgemeesters vanuit hun kamer in de Vierschaar konden kijken. In het bronzen hek van de ingang is veel symboliek aangebracht, zoals donderslagen en bliksemschichten van oppergod Jupiter en de zwaarden van de aardse en hemelse gerechtigheid. Er is ook een slang verwerkt, te zien als de deuren dicht zijn. Dit is de slang van de zondeval en staat voor de hemelse en aardse gerechtigheid. De zaal zelf oogt als een senaatszaal uit het oude Rome en moet op het 17de-eeuwse publiek een verpletterende indruk hebben gemaakt. Tussen vier kariatiden bevinden zich drie reliëfs die laten zien dat de rechtspraak is gebaseerd op de deugden (v.l.n.r.) barmhartigheid, wijsheid en rechtvaardigheid, namelijk: Zaleukos' zoon wordt één oog uitgestoken, terwijl hij bij zichzelf ook één oog laat uitsteken (een Grieks verhaal), Salomo's oordeel waarin de wijze rechter een betwiste baby aan de vrouw geeft die liever wilde dat het kind naar de ander gaat dan dat het wordt gedood (een Bijbels verhaal) en Consul Lucius Junius Brutus executeert zijn zonen vanwege een samenzwering tegen Rome (een Romeins verhaal). De Schout en de Schepenen zaten op de marmeren treden en keken in de richting van twee beelden tussen de vensters, een geblinddoekte Vrouwe Justitia en de Prudentia (Voorzichtigheid). Tegenover de ingang bevindt zich de zetel van de stadssecretaris met daarop een reliëf met een personificatie van de Stilzwijgendheid. Merk ook de schedels en slangen op, die overal zijn afgebeeld.

De Burgerzaal op de eerste verdieping, bereikbaar via een trappenhuis achter de Vierschaar, was een openbare ruimte waar burgers elkaar konden ontmoeten. Maar de ruimtelijke werking van de reusachtige ruimte deed de bezoeker reeds vanaf de trap versteld staan. De zaal heeft ideale verhoudingen: lengte 120, breedte 60 en hoogte 90 voet (1 voet = 28,3 cm). Naar voorbeeld van de Romeinse basilica komen twee gestapelde pilasterstellingen voor. Op de marmeren vloer zijn twee halfronden van de aarde (het westelijk en oostelijk halfrond) en de noordelijke sterrenhemel ingelegd. De zuidelijke sterrenhemel zou op het plafond komen, maar dat is er nooit meer van gekomen (de huidige beschilderingen zijn begin-18de-eeuws). De mens staat zo letterlijk in het middelpunt van het universum en kan over de wereld dwalen, zoals de zeilschepen van Amsterdam dat in de 17de eeuw deden. Boven de ingang staat een grote beeldengroep met de Stedenmaagd met vredestakken en Pallas Athene (wijsheid) en Hercules (kracht). Aan de andere zijde van de zaal, boven de ingang naar de Schepenzaal, staat een even grote beeldengroep met Vrouwe Justitia (gerechtigheid) die de Hebzucht (ezelsoren) en Nijd (slangenhaar) vertrapt met aan weerszijden de Straf (knieverbrijzelaar) en de Dood (geraamte). In de hoeken boven de bogen die naar de galerijen leiden, zijn twee maal de vier elementen uitgebeeld.

Aan de galerijen waren de vertrekken van de belangrijkste bestuurslichamen gelegen. Boven de toegangen van de vertrekken zijn toepasselijke reliëfs aangebracht. Zo is boven de deur van Assurantiekamer Arion gered door een dolfijn uitgebeeld, boven de deur van de Desolate Boedelkamer de val van Icarus, boven de deuren van de secretarie de Zwijgzaamheid, enzovoort. Let ook op de toepasselijke festoenen die daarboven zijn aangebracht. Zo snuffelen de ratten aan de lege geldkisten boven de toegang naar de Desolate Boedelkamer. In de vier hoeken van de galerijen staan levensgrote bijna losstaande marmeren beelden die de planeten als Romeinse goden uitbeelden. Ook deze beelden zijn gemaakt door Artus Quellinus, in de periode 1650-1664, met uitzondering van Venus, gemaakt door Rombout Verhulst, eveneens in de periode 1650-1664. In de noordoosthoek staan Saturnus, de god van de landbouw en de tijd, en Cybele, godin van de aarde. Saturnus verslindt zijn zoon, de tijd. Cybele, vergezeld door twee leeuwen, opent met een sleutel de aarde in de lente en sluit deze weer in de herfst. In de noordwesthoek staan Venus, godin van de liefde, en Mars, de oorlogsgod. Venus houdt Paris' appel vast en heeft haar zoontjes Cupido en Anteros bij zich. Merk ook de tortelduifjes op. Mars is herkenbaar aan zijn wapenrusting. Op zijn helm is een draak te zien. Hij wordt vergezeld door een wolf en een raaf, oorlogszuchtige dieren. In de zuidwesthoek zien we Apollo, god van de kunsten, de muziek en de wetenschappen, en Jupiter, de Romeinse oppergod. Apollo verdrijft de Python, de slang der duisternis. Hij symboliseert dan ook de zon. Jupiter wordt vergezeld door een ram en een adelaar. In de zuidoosthoek staan Mercurius, god van de handel, en Diana, godin van de jacht en de visserij. Mercurius is te herkennen aan de staf, waarmee twisten worden beslecht. Diana symboliseert de maan. De godenbeelden staan in een grote cirkel rondom de Burgerzaal. Ook hieruit blijkt dat het universum draait om de burgers van Amsterdam. Ook de plaats van de Nederlanders in de wereldgeschiedenis werd opgehemeld, zoals blijkt uit de zgn. Batavierenserie in de galerijen in de vakken boven de godenbeelden: de Nederlanders bonden al de strijd aan tegen de Romeinen.

De belangrijkste vertrekken op de hoofdverdieping zijn de Schepenzaal, de Vroedschapszaal, de Oud-Raadszaal (of Grote Burgemeesterskamer) en de (Kleine) Burgemeesterskamer. Ze hebben allemaal prachtige classicistische schouwen met grote schoorsteenstukken met toepasselijke voorstellingen van goed bestuur, wijze rechtspraak, etc. Allereerst vallen de schouwen op. De marmeren schouwen hebben prachtige gebeeldhouwde friezen (in de Schepenzaal met de aanbidding van het gouden kalf, in de Oud-Raadszaal met het oude en nieuwe stadswapen en diverse putti, in de Burgemeesterskamer met de Triomf van de Romeinse consul Quintus Fabius Maximus en in de Vroedschapszaal de attributen van eenheid en vrede door goed bestuur). Op de schoorsteenmantels zijn schouwstukken aangebracht (in de Schepenzaal: Ferdinand Bol, Mozes daalt met de tafelen der wet van de berg Sinaï, in de Oud-Raadszaal: Ferdinand Bol, De onverschrokkenheid van de Romeinse consul Fabritius en Govert Flinck, De onomkoopbaarheid van consul Marcus Curius Dentatus, in de Burgemeesterskamer: Jan Lievens, Quintus Fabius Maximus en zijn zoon en in de Vroedschapszaal: Govert Flinck, Salomo's gebed om wijsheid en Jan Gerritsz van Bronckhorst, Jethro adviseert Mozes, in de Thesaurie Ordinaris: Nicolaes van Helt Stockade, Jozef verdeelt het graan onder de armen). Merk ook de 17de-eeuwse plafondschilderingen op, zowel figuratief als decoratief. Belangrijke plafondschilderingen zijn die in de Kleine Burgemeesterskamer van Jan van Bronckhorst (Allegorie van de burgemeesterlijke macht, Putti met heerschappij symbolen), de Justitiekamer van Nicolaes de Helt Stockade (Gerechtigheid vertreedt de Hebzucht en Nijd, Hercules en Mercurius), de Weeskamer van Cornelis Holsteyn (Allegorie op de weesverzorging), de Pui van Jan van Bronckhorst (Goede Faam, Slechte Naam en Vader Tijd), de Thesaurie Ordinaris van Cornelis Holsteyn (Allegorie op de welvaart) en de Vroedschapskamer van Erasmus Quellinus (Allegorie op de Wijze Raad). De plafonds met putti en vogels werden op grote schaal nagevolgd in de grachtenhuizen. Zowel de beeldhouw- als de schilderkunst in het voormalige stadhuis behoren tot het beste dat in de Gouden Eeuw is voortgebracht. Tenslotte moeten nog de beschilderingen van Jacob de Wit in de Vroedschapszaal worden genoemd, zowel het grote zaalstuk (Mozes verkiest de zeventig oudsten) als de bijzonder knap gemaakte grisailles met Bijbelse figuren. Merk ook de voortzetting van de fries van de schouw boven de ingangen op, die zeer bedrieglijk op beeldhouwwerk lijkt maar in werkelijkheid is geschilderd. De grote kroonluchters dateren niet uit de stadhuis- maar uit de paleisperiode, evenals de meubels. Het Paleis bevat de belangrijkste collectie Empire-meubelen buiten Frankrijk. De opzichtige vloerbedekkingen en gordijnen zijn vrij recent aangebracht en moeten een meer paleisachtig karakter aan het gebouw geven (ze detoneren nogal met het stadhuiskarakter).

Op de bovenverdiepingen, waar volop ruimte was, waren nog enkele kantoren gevestigd, zoals de Huwelijkse Kamer of Krakeelkamer (bereikbaar via de trap naast het beeld van Venus), maar ook de Kleine en Grote Krijgsraadkamer, aan de achterzijde van het gebouw (boven de Schepenzaal). Vanaf 1683 verhuisden de schuttersstukken naar het stadhuis om deze kamers en ook het trappenhuis daar naar toe aan te kleden. Dat was toepasselijk: in deze kamers vergaderden de Krijgsraad die bestond uit kolonels, kapiteins en luitenants van de schutterijen. De Nachtwacht verhuisde in 1715 vanuit de Kloveniersdoelen naar het stadhuis. Het beroemde schuttersstuk, maar bijvoorbeeld ook de Schuttersmaaltijd van Bartholomeus van der Helst, heeft hier gehangen tot 1817, het jaar waarin het Rijksmuseum werd geopend in het Trippenhuis.

Gebruikte literatuur:

  • Eymert-Jan Goossens. Schat van Beitel en Penseel. Het Amsterdamse stadhuis uit de Gouden Eeuw. Zwolle/Amsterdam: Waanders/Stichting Koninklijk Paleis Amsterdam, 1996
  • J.E. Huisken, K.A. Ottenheym, G. Schwartz e.a. Jacob van Campen. Het Klassieke ideaal in de Gouden Eeuw. Amsterdam: Architectura & Natura Pers / Stichting Koninklijk Paleis Amsterdam, 1995
  • Carla Rogge. 'Een bijzonder kapiteel aan het stadhuis op de Dam.' Binnenstad 232 (jan. 2009)
  • Pieter Vlaardingerbroek. Het stadhuis van Amsterdam. De bouw van het stadhuis, de verbouwing tot Koninklijk Paleis en de restauratie. Dissertatie Utrecht, 2004.
  • Pieter Vlaardingerbroek. Het paleis van de Republiek. Geschiedenis van het Stadhuis van Amsterdam. Zwolle (WBOOKS i.s.m. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), 2011.
  • Pieter Vlaardingerbroek. 'De stadsarchitect Daniel Stalpaert (1648-1676): ontwerper of projectmanager?' Maandblad Amstelodamum 97-2, april-juni 2010: p. 53-61
  • Pieter Vlaardingerbroek. 'Een eeuw verder? Restauratievraagstukken betreffende de timpanen van het Paleis op de Dam.' Jaarboek M&A 9 (2010): p. 11-21

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5941
Adres: Nieuwezijds Voorburgwal 147
Adressen: Nieuwezijds Voorburgwal 147
Inschrijvingsdatum: 13-10-1970
Redengevende omschrijving: Objecten van bijzondere cultuurhistorische waarde Amsterdam, Koninklijk Paleis: groot, groots en monumentaal bouwwerk op rechthoekige plattegrond met licht geaccentueerde hoekpartijen en risalieten aan de voor- en achterzijde. Het in oorsprong als stadhuis gebouwde bouwwerk telt diverse verdiepingen en is gelegen aan de Dam. Na de Vrede van Munster werd in 1648 met de bouw begonnen naar ontwerpen van J. van Campen, op dat moment een der voornaamste bouwmeesters van het land.In 1655 werd het gebouw voltooid. Steeds heeft het stadhuiseen overrompelende indruk gemaakt: uitwendig wordt het gekenmerkt door een groot bouwvolume, uitvoerige en gevarieerde sculpturen en door een zeer ritmische geleding van de gevelvlakken met pilasterstellingen, raampartijen en door het verwerkte bouwmateriaal, natuursteen. Geheel in tegenstelling tot het gesloten exterieur, wordt het inwendige getypeerd dooreen voortvloeiende strenge en symmetrische ruimtegeleding, waarbinnen de Burgerzaal het vitale centrum is waar de overige vertrekken omheen zijn gegroepeerd. Een ander opvallend gegeven is de rijke aankleding en decoratie door middel van (vrijstaand) beeldhouwwerk, reliefs en schilderingen dat doordiverse kunstenaars werd verzorgd als onderdeel van de binnenarchitectuur en het iconografisch programma. Samen met de geschetste ruimtelijke kwaliteiten is aldus onder leiding van Van Campen een barok monument in optima forma ontstaan, indie zin, dat alle bouwkunstige en bouwkundige elementen bijdragen aan de grootst mogelijke visuele ervaring van het gehele concept op de beschouwer. In typologische zin is het bouwwerk geheel volgens de Italiaans-Frans classicistische architectuuropvattingen uitgewerkt. Voor het beeldhouwwerk werd een beroep gedaan op een meester uit Antwerpen, Artus Quellinus, die met zijn assistenten Rombout Verhulst, BartholomeusEggers en zijn neef Artus II voorzag in de sculpturen. Belangrijke vertrekken zijn de Vierschaar en de Burgemeesterskamer. Verder is in het bouwwerk een aantal empire meubelen aanwezig uit de tijd van Lodewijk Napoleon (en voor het toen als paleis in gebruik genomen stadhuis ontworpen), die aan hetbegin van de vorige eeuw zijn intrek nam in het gebouw en van daaruit als vorst het land regeerde. Het Koninklijk Paleis is een bijzonder monument vanwege de symbolische en historische betekenis voor de Nederlandse staat, die na 1648 tot vergaande ontwikkelingen kon komen; voor de stad Amsterdam als symbool van burgertrots en zelfverzekerd leiderschap binnen de toenmalige Republiek en van de latere staatsvorm, het Koninkrijk; als opus magnum in het bijzondere oeuvre van Jacob van Campen; als stedebouwkundig accent in de Amsterdamse binnenstad, gelegen aan de Dam, waaraan o.a. de Nieuwe Kerk, de Bijenkorf en Krasnapolsky zijn verrezen; als voornaamste en meest geslaagde proeve van de barok in Nederland, gestalte gegeven in een superieure ruimtedispositie en een hoogwaardige iconografie die dit gegeven integraal ondersteunt, alsmede door de inrichting met beeldhouwwerk van hoge kwaliteit,schilderstukken en meubilering uit een periode, dat het diende als paleis voor Lodewijk Napoleon.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

Stadhuis of Koninklijk Paleis op de Dam (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis of Koninklijk Paleis op de Dam
Paleis op de Dam (© Walther Schoonenberg)
Paleis op de Dam
Stadhuis/Paleis op de Dam, rechts de Nieuwe Kerk (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis/Paleis op de Dam, rechts de Nieuwe Kerk
Achterzijde aan de NZ Voorburgwal (© Walther Schoonenberg)
Achterzijde aan de NZ Voorburgwal
Achterzijde aan de NZ Voorburgwal (© Walther Schoonenberg)
Achterzijde aan de NZ Voorburgwal
Het Paleis op de Dam van bovenaf toont de binnenplaatsen (© Walther Schoonenberg)
Het Paleis op de Dam van bovenaf toont de binnenplaatsen
Paleis op de Dam gezien vanuit de Damstraat (© Walther Schoonenberg)
Paleis op de Dam gezien vanuit de Damstraat
Middenrisaliet (© Walther Schoonenberg)
Middenrisaliet
Composiete orde beneden (© Walther Schoonenberg)
Composiete orde beneden
Korinthische orde boven (© Walther Schoonenberg)
Korinthische orde boven
Korinthische orde (© Walther Schoonenberg)
Korinthische orde
Korinthisch kapiteel met vissen (© Walther Schoonenberg)
Korinthisch kapiteel met vissen
Korinthisch kapiteel met stadswapen (© Walther Schoonenberg)
Korinthisch kapiteel met stadswapen
Korinthisch kapiteel met kreeft (© Walther Schoonenberg)
Korinthisch kapiteel met kreeft
Korinthisch kapiteel met dubbelkoppige adelaar en keizerskroon (© Walther Schoonenberg)
Korinthisch kapiteel met dubbelkoppige adelaar en keizerskroon
Festoenen en versiering rond trapvenster (© Walther Schoonenberg)
Festoenen en versiering rond trapvenster
Versiering rond trapvenster (© Walther Schoonenberg)
Versiering rond trapvenster
Festoen (© Walther Schoonenberg)
Festoen
Festoen (© Walther Schoonenberg)
Festoen
Festoen (© Walther Schoonenberg)
Festoen
Festoen (© Walther Schoonenberg)
Festoen
De Paleiskoepel (© Walther Schoonenberg)
De Paleiskoepel
De Paleiskoepel (© Walther Schoonenberg)
De Paleiskoepel
Paleiskoepel (© Walther Schoonenberg)
Paleiskoepel
Top van de lantaarn met windvaan (© Walther Schoonenberg)
Top van de lantaarn met windvaan
Sierschoorsteen met adelaars en keizerskroon (© Walther Schoonenberg)
Sierschoorsteen met adelaars en keizerskroon
Beelden op het timpaan (© Walther Schoonenberg)
Beelden op het timpaan
Stadhuistoren (© Walther Schoonenberg)
Stadhuistoren
Het beeld van de Vrede (© Walther Schoonenberg)
Het beeld van de Vrede
Beeld van de Vrede (© Walther Schoonenberg)
Beeld van de Vrede
Achterzijde van het beeld van de Vrede gezien vanuit de toren (© Walther Schoonenberg)
Achterzijde van het beeld van de Vrede gezien vanuit de toren
Het beeld de Vrede op het timpaan aan de Damzijde (© Walther Schoonenberg)
Het beeld de Vrede op het timpaan aan de Damzijde
Prudentia op het fronton aan de Damzijde (© Walther Schoonenberg)
Prudentia op het fronton aan de Damzijde
Justitia op het fronton aan de Damzijde (© Walther Schoonenberg)
Justitia op het fronton aan de Damzijde
Gematigdheid op de achterzijde (© Walther Schoonenberg)
Gematigdheid op de achterzijde
Waakzaamheid (zie de haan) op de achterzijde (© Walther Schoonenberg)
Waakzaamheid (zie de haan) op de achterzijde
Schoorsteen en keizerskroon met adelaars (© Walther Schoonenberg)
Schoorsteen en keizerskroon met adelaars
Keizerskroon met adelaars op een schoorsteen (© Walther Schoonenberg)
Keizerskroon met adelaars op een schoorsteen
Paleis op de Dam vóór de restauratie (© Walther Schoonenberg)
Paleis op de Dam vóór de restauratie
Het fronton aan de voorzijde van het Paleis vóór restauratie (© Walther Schoonenberg)
Het fronton aan de voorzijde van het Paleis vóór restauratie
Detail van het timpaan aan de Damzijde (vóór restauratie) (© Walther Schoonenberg)
Detail van het timpaan aan de Damzijde (vóór restauratie)
Het gerestaureerde timpaan aan de Damzijde (© Walther Schoonenberg)
Het gerestaureerde timpaan aan de Damzijde
Stedenmaagd temidden van de zeeën (© Walther Schoonenberg)
Stedenmaagd temidden van de zeeën
Stedenmaagd temidden van de zeeën (© Walther Schoonenberg)
Stedenmaagd temidden van de zeeën
Stedenmaagd temidden van de zeeën (© Walther Schoonenberg)
Stedenmaagd temidden van de zeeën
Fronton met het beeld van Atlas die de hemelglobe draagt aan de achterzijde (© Walther Schoonenberg)
Fronton met het beeld van Atlas die de hemelglobe draagt aan de achterzijde
Atlas op het fronton aan de achterzijde (© Walther Schoonenberg)
Atlas op het fronton aan de achterzijde
Atlas op het fronton aan de achterzijde (© Walther Schoonenberg)
Atlas op het fronton aan de achterzijde
Timpaan aan achterzijde, na restauratie. (© Walther Schoonenberg)
Timpaan aan achterzijde, na restauratie.
Timpaan aan de achterzijde, de NZ Voorburgwal (© Walther Schoonenberg)
Timpaan aan de achterzijde, de NZ Voorburgwal
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen (© Walther Schoonenberg)
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen (© Walther Schoonenberg)
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen (© Walther Schoonenberg)
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen (© Walther Schoonenberg)
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen (© Walther Schoonenberg)
Stedenmaagd met Amstel en het IJ aan de voeten temidden van de werelddelen
De voet van het gebouw zwenkt iets uit. (© Walther Schoonenberg)
De voet van het gebouw zwenkt iets uit.
Ingangspartij aan de Dam met daarboven het balkon (© Walther Schoonenberg)
Ingangspartij aan de Dam met daarboven het balkon
Detail van het balkonhek uit 1936 met de Nederlandse leeuw (© Walther Schoonenberg)
Detail van het balkonhek uit 1936 met de Nederlandse leeuw
Toegang van de Vierschaar met bronzen deuren (© Walther Schoonenberg)
Toegang van de Vierschaar met bronzen deuren
Vierschaar
Vierschaar
Zwijgzaamheid op de zetel van de secretaris in de Vierschaar (© Walther Schoonenberg)
Zwijgzaamheid op de zetel van de secretaris in de Vierschaar
Vierschaar (© Walther Schoonenberg)
Vierschaar
Kariatiden (vrouwenbeelden als schoorzuilen) in de Vierschaar (© Walther Schoonenberg)
Kariatiden (vrouwenbeelden als schoorzuilen) in de Vierschaar
Kariatide in de Vierschaar (© Walther Schoonenberg)
Kariatide in de Vierschaar
Kariatide in de Vierschaar (© Walther Schoonenberg)
Kariatide in de Vierschaar
Reliëf in de Vierschaar: Zaleukos' zoon wordt één oog uitgestoken (Barmhartigheid) (© Walther Schoonenberg)
Reliëf in de Vierschaar: Zaleukos' zoon wordt één oog uitgestoken (Barmhartigheid)
Reliëf in de Vierschaar: Salomo's Oordeel (Wijsheid) (© Walther Schoonenberg)
Reliëf in de Vierschaar: Salomo's Oordeel (Wijsheid)
Reliëf in de Vierschaar: Consul Lucius Junius Brutus executeert zijn zonen (Rechtvaardigheid) (© Walther Schoonenberg)
Reliëf in de Vierschaar: Consul Lucius Junius Brutus executeert zijn zonen (Rechtvaardigheid)
De Rechtvaardigheid (Vrouwe Justitia) tussen de ramen van de Vierschaar (© Walther Schoonenberg)
De Rechtvaardigheid (Vrouwe Justitia) tussen de ramen van de Vierschaar
De Voorzichtigheid tussen de ramen van de Vierschaar (© Walther Schoonenberg)
De Voorzichtigheid tussen de ramen van de Vierschaar
Eerste steen in de Vierschaar (© Walther Schoonenberg)
Eerste steen in de Vierschaar
Burgerzaal gezien naar de ingang van de Schepenzaal met het beeld van Atlas daarboven.
Burgerzaal gezien naar de ingang van de Schepenzaal met het beeld van Atlas daarboven.
Burgerzaal gezien naar de ingang met de Amsterdamse stedenmaagd daarboven. (© Walther Schoonenberg)
Burgerzaal gezien naar de ingang met de Amsterdamse stedenmaagd daarboven.
Marmeren vloer van de Burgerzaal
Marmeren vloer van de Burgerzaal
Kolossale orde in de Burgerzaal (© Walther Schoonenberg)
Kolossale orde in de Burgerzaal
Atlas in de Burgerzaal (© Walther Schoonenberg)
Atlas in de Burgerzaal
Galerij gezien vanuit de Burgerzaal
Galerij gezien vanuit de Burgerzaal
Beeldengroep met Stedenmaagd boven ingang in Burgerzaal (© Walther Schoonenberg)
Beeldengroep met Stedenmaagd boven ingang in Burgerzaal
Beeldengroep met Vrouwe Justitia boven de ingang naar de Schepenzaal (© Walther Schoonenberg)
Beeldengroep met Vrouwe Justitia boven de ingang naar de Schepenzaal
De Dood (© Walther Schoonenberg)
De Dood
Korinthische orde in de Burgerzaal (© Walther Schoonenberg)
Korinthische orde in de Burgerzaal
Amphion en Zethos bouwen het stadhuis. Reliëf boven de ingang van de Vroedschapskamer (© Walther Schoonenberg)
Amphion en Zethos bouwen het stadhuis. Reliëf boven de ingang van de Vroedschapskamer
Bovendeurstuk van de toegang naar de Burgemeesterskamer (© Walther Schoonenberg)
Bovendeurstuk van de toegang naar de Burgemeesterskamer
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Aarde (© Walther Schoonenberg)
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Aarde
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Water (© Walther Schoonenberg)
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Water
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Lucht (© Walther Schoonenberg)
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Lucht
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Vuur (© Walther Schoonenberg)
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Vuur
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Vuur (© Walther Schoonenberg)
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Vuur
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Lucht (© Walther Schoonenberg)
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Lucht
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Aarde (© Walther Schoonenberg)
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Aarde
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Water (© Walther Schoonenberg)
Eén van de vier elementen in de Burgerzaal: Water
Eén van de festoenen in de galerijen (© Walther Schoonenberg)
Eén van de festoenen in de galerijen
Stadhuis op de Dam, beeld van Apollo in galerij (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis op de Dam, beeld van Apollo in galerij
Stadhuis op de Dam, beeld van Cybele in galerij (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis op de Dam, beeld van Cybele in galerij
Stadhuis op de Dam, beeld van Diana in galerij (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis op de Dam, beeld van Diana in galerij
Stadhuis op de Dam, beeld van Jupiter in galerij (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis op de Dam, beeld van Jupiter in galerij
Stadhuis op de Dam, beeld van Mars in galerij (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis op de Dam, beeld van Mars in galerij
Stadhuis op de Dam, beeld van Mercurius in galerij (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis op de Dam, beeld van Mercurius in galerij
Stadhuis op de Dam, beeld van Saturnus in galerij (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis op de Dam, beeld van Saturnus in galerij
Stadhuis op de Dam, beeld van Venus in galerij (© Walther Schoonenberg)
Stadhuis op de Dam, beeld van Venus in galerij
Deurportaal in de galerij (© Walther Schoonenberg)
Deurportaal in de galerij
Reliëf boven de ingang van de Secretarie: De Trouw (© Walther Schoonenberg)
Reliëf boven de ingang van de Secretarie: De Trouw
Reliëf boven de ingang van de Desolate Boedelkamer: de Val van Ikarus (© Walther Schoonenberg)
Reliëf boven de ingang van de Desolate Boedelkamer: de Val van Ikarus
Festoen boven de ingang van de Desolate Boedelkamer (© Walther Schoonenberg)
Festoen boven de ingang van de Desolate Boedelkamer
Deurportaal in de galerij (detail) (© Walther Schoonenberg)
Deurportaal in de galerij (detail)
Korinthisch deurportaal van Scamozzi
Korinthisch deurportaal van Scamozzi
Schepenzaal met noordelijke schouw (© Walther Schoonenberg)
Schepenzaal met noordelijke schouw
Detail van de schouw in de Schepenzaal met het gouden kalf (© Walther Schoonenberg)
Detail van de schouw in de Schepenzaal met het gouden kalf
De colonnade in de Schepenzaal is versierd met ondermeer engeltjes en tortelduifjes omdat in deze zaal ook huwelijken werden afgesloten. (© Walther Schoonenberg)
De colonnade in de Schepenzaal is versierd met ondermeer engeltjes en tortelduifjes omdat in deze zaal ook huwelijken werden afgesloten.
Ferdinand Bol, Mozes daalt met de tafelen der wet van de Sinaï, 1662, schouwstuk Schepenzaal
Ferdinand Bol, Mozes daalt met de tafelen der wet van de Sinaï, 1662, schouwstuk Schepenzaal
Oud-raadszaal met de noordelijke schouw met boezemstuk van Ferdinand Bol (© Walther Schoonenberg)
Oud-raadszaal met de noordelijke schouw met boezemstuk van Ferdinand Bol
Ferdinand Bol, De onverschrokkenheid van de Romeinse consul Fabritius, 1656, noordelijke schouwstuk Oud-Raadszaal
Ferdinand Bol, De onverschrokkenheid van de Romeinse consul Fabritius, 1656, noordelijke schouwstuk Oud-Raadszaal
Govert Flinck, De onomkoopbaarheid van consul Marcus Curius Dentatus, 1656, zuidelijke schouwstuk Oud-Raadszaal
Govert Flinck, De onomkoopbaarheid van consul Marcus Curius Dentatus, 1656, zuidelijke schouwstuk Oud-Raadszaal
Burgemeesterskamer (© Walther Schoonenberg)
Burgemeesterskamer
Fries van de marmeren schouw in de Burgemeesterskamer (© Walther Schoonenberg)
Fries van de marmeren schouw in de Burgemeesterskamer
Jan Lievens, Quintus Fabius Maximus en zijn zoon, 1656, schouwstuk Kleine Burgemeesterskamer
Jan Lievens, Quintus Fabius Maximus en zijn zoon, 1656, schouwstuk Kleine Burgemeesterskamer
Plafond van de burgemeesterskamer (© Walther Schoonenberg)
Plafond van de burgemeesterskamer
17de-eeuwse plafondschildering door Johannes van Bronchorst,  Burgemeesterskamer (© Walther Schoonenberg)
17de-eeuwse plafondschildering door Johannes van Bronchorst, Burgemeesterskamer
Vroedschapskamer met groot wandstuk en grisailles van Jacob de Wit uit 1737
Vroedschapskamer met groot wandstuk en grisailles van Jacob de Wit uit 1737
Vroedschapszaal met noordelijke schouw met boezemstuk van Govert Flinck (© Walther Schoonenberg)
Vroedschapszaal met noordelijke schouw met boezemstuk van Govert Flinck
Govert Flinck, Salomo's gebed om wijsheid, 1658, noordelijke schouwstuk Vroedschapszaal
Govert Flinck, Salomo's gebed om wijsheid, 1658, noordelijke schouwstuk Vroedschapszaal
Jan van Bronckhorst, Jethro adviseert Mozes, 1659, zuidelijke schouwstuk Vroedschapszaal
Jan van Bronckhorst, Jethro adviseert Mozes, 1659, zuidelijke schouwstuk Vroedschapszaal
Detail van de schouw in de Vroedschapskamer (© Walther Schoonenberg)
Detail van de schouw in de Vroedschapskamer
Jacob de Wit, Mozes kiest de raad van de zeventig ouderen (1737), olieverf op doek, ruim 12 m breed
Jacob de Wit, Mozes kiest de raad van de zeventig ouderen (1737), olieverf op doek, ruim 12 m breed
Detail van het zaalstuk van Jacob de Wit met Mozes (© Walther Schoonenberg)
Detail van het zaalstuk van Jacob de Wit met Mozes
Eén van de bovendeurstukken, grisailles, van Jacob de Wit in de Vroedschapszaal (© Walther Schoonenberg)
Eén van de bovendeurstukken, grisailles, van Jacob de Wit in de Vroedschapszaal
Grisaille-schildering van Jacob de Wit als aanvulling op de fries van de schouw (© Walther Schoonenberg)
Grisaille-schildering van Jacob de Wit als aanvulling op de fries van de schouw
Pui (© Walther Schoonenberg)
Pui
Vadertje Tijd op het plafond van de Pui (© Walther Schoonenberg)
Vadertje Tijd op het plafond van de Pui
Toegang in de ZW-hoek van de galerij tot het trappenhuis, onder meer naar de Krijgsraadkamers (© Walther Schoonenberg)
Toegang in de ZW-hoek van de galerij tot het trappenhuis, onder meer naar de Krijgsraadkamers
Eén van de trappenhuizen (© Walther Schoonenberg)
Eén van de trappenhuizen
Grote Krijgsraadkamer tijdens tentoonstelling over schuttersstukken (© Walther Schoonenberg)
Grote Krijgsraadkamer tijdens tentoonstelling over schuttersstukken
Kleine Krijgsraadkamer tijdens tentoonstelling over schutersstukken (© Walther Schoonenberg)
Kleine Krijgsraadkamer tijdens tentoonstelling over schutersstukken
Stoel in Empire-stijl
Stoel in Empire-stijl
Speeltrommel in de toren (© Walther Schoonenberg)
Speeltrommel in de toren
Carillonklokken in de toren (© Walther Schoonenberg)
Carillonklokken in de toren
Detail van de kaart van Amsterdam met het middeleeuwse stadhuis
Detail van de kaart van Amsterdam met het middeleeuwse stadhuis
Detail van de kaart van Amsterdam met het nieuwe stadhuis
Detail van de kaart van Amsterdam met het nieuwe stadhuis
Ontwerptekening van de plattegrond hoofdverdieping van Jacob van Campen
Ontwerptekening van de plattegrond hoofdverdieping van Jacob van Campen
Ontwerptekening van de voorgevel. Dancker Danckerts (mogelijk), naar Jacob Vennekool, naar Jacob van Campen
Ontwerptekening van de voorgevel. Dancker Danckerts (mogelijk), naar Jacob Vennekool, naar Jacob van Campen
Ontwerptekening achtergevel. Dancker Danckerts (mogelijk), naar Jacob Vennekool, naar Jacob van Campen
Ontwerptekening achtergevel. Dancker Danckerts (mogelijk), naar Jacob Vennekool, naar Jacob van Campen
Timpaan voorgevel. Ontwerptekening
Timpaan voorgevel. Ontwerptekening
Timpaan achtergevel. Ontwerptekening
Timpaan achtergevel. Ontwerptekening
De Dam met het Stadhuis in aanbouw, Johannes Lingelbach, 1656
De Dam met het Stadhuis in aanbouw, Johannes Lingelbach, 1656
Stadhuis van Amsterdam op de Dam, Gerrit Berckheyde, 1672
Stadhuis van Amsterdam op de Dam, Gerrit Berckheyde, 1672
Stadhuis van Amsterdam gezien vanaf de OZ Voorburgwal, Gerrit Berckheyde, ca. 1660-1680
Stadhuis van Amsterdam gezien vanaf de OZ Voorburgwal, Gerrit Berckheyde, ca. 1660-1680
Maquette van het stadhuis, Jacob van Campen, 1648 (Amsterdam Museum) (© Walther Schoonenberg)
Maquette van het stadhuis, Jacob van Campen, 1648 (Amsterdam Museum)
Baliehek van de wisselbank, ontworpen door Quellinus, gegoten in koper door Hemony, 1656/57 (Rijksmuseum)
Baliehek van de wisselbank, ontworpen door Quellinus, gegoten in koper door Hemony, 1656/57 (Rijksmuseum)
De voorgevel van het Paleis met het voor Lodewijk Napoleon gemaakte balkon. Gravure naar een tekening uit 1810.
De voorgevel van het Paleis met het voor Lodewijk Napoleon gemaakte balkon. Gravure naar een tekening uit 1810.

Laatste wijziging: juli 2023

[Over deze website]   [Contact opnemen]   [Inloggen]