Zeedijk 2 
Olofskapel
Naam: Olofskapel
Adres: Zeedijk 2
Oud adres: M181, wijk 1, klein nr. 76, kadaster G474, verponding 133
Postcode: 1012AX
Gebouwtype: Kerk
Bouwstijl:
Gotiek
Bouwjaar: na 1440, 1644
Restauratie: 1991-1993
(37 afbeeldingen)
De voormalige Olofskapel of Oudezijds Kapel is in oorsprong een gotische kapel uit de 15de eeuw, maar werd in 1644 gewijzigd en uitgebreid. De poortjes aan de Zeedijk en de Nieuwebrugsteeg zijn in een 17de-eeuwse renaissancestijl gemaakt (poortje aan de Zeedijk was door Hendrick de Keyser ontworpen voor de Westerkerk). In 1966 brandde de kapel vrijwel volledig af. De restauratie in de jaren na 1991 werd afgesloten met de reconstructie van het houten klokketorentje dat al in de 19de eeuw verloren was gegaan.
De eerste Sint Olofskapel werd tussen 1440 en 1450 gebouwd tegen een grote stadspoort aan, de Sint Olofspoort. (Op 1 oktober 1451 verpachte de stad aan de Sint Olofskapel een erf met daarop een stenen toren gelegen voor de kapel naast de Sint Olofspoort.) In 1618 werd het poortgebouw afgebroken, maar de vroegere doorgang heet nog steeds Sint Olofspoort. Beschermheilige was Sint Olof. Men heeft altijd gedacht dat het hier om de Noorse patroonheilige Sint Olaf ging, de Vikingvorst die zich omstreeks het jaar 1000 tot het christendom bekeerde. De kapel zou dan verwijzen naar de Middeleeuwse handelscontacten met Scandinavië. Het zou echter ook kunnen gaan om de Brabantse Sint Odulphus, de beschermheilige van dijken. De Sint Olofskapel ligt inderdaad aan een dijk: de Zeedijk. Aan het einde van de 15de eeuw werd de kapel meerdere keren uitgebreid. Zo werd er in ca. 1490 een veelhoekig kapelletje aangebouwd: de Jeruzalemkapel, gesticht door een groep Amsterdamse Jeruzalemvaarders, waarin een kopie van het Heilig Graf heeft gestaan (resten daarvan werden aangetroffen bij opgravingen in 1991; de Jeruzalemkapel was 8-kantig en had een 12-kantige fundering met een doorsnede van 11,5 m). Bij de fundering op spaarbogen werden voor het eerst in Amsterdam Noorse grenen stammen gebruikt, die langer zijn dan de inheemse elzen en berken. De kapel werd in 1644 gesloopt, waarna de Olofskapel een veel regelmatigere plattegrond kreeg. Na de Alteratie stond het gebouw een tijd leeg. Vanaf 1586 mochten kooplieden ervan gebruik maken om beurs te houden. In 1602 werd de kapel overgedragen aan de gereformeerden die er kerkdiensten hielden. Sindsdien sprak men van de Oudezijds Kapel (de Nieuwezijds Kapel was de vroegere Heilige Stede aan Rokin/Kalverstraat, gesloopt in 1908). De vergroting van de kapel in 1644 leverde het huidige gebouw op, een driebeukige kerk met een niet geheel regelmatige plattegrond. Van de vier pilaren was er één laat-gotisch en de andere drie werden in stijl bijgemaakt. Het geheel bleef geïnspireerd op de gotiek, maar de toegangspoortjes, één aan de Zeedijk uit 1644 en twee aan de Nieuwebrugsteeg uit 1620 en 1671, zijn 17de-eeuwse renaissance. Het poortje aan de Zeedijk is ontworpen door Hendrick de Keyser voor de Westerkerk maar uiteindelijk hier geplaatst.
De kapel had een houten torentje dat in 1543 van een uurwerk was voorzien. Het torentje is in 1820 door brand verloren gegaan en werd niet herbouwd. Na de laatste kerkdienst in 1912 heeft de kapel de meest uiteenlopende bestemmingen gehad. In de jaren vijftig werd er wekelijks kaasbeurs gehouden. In 1960 vroeg de Hervormde gemeente voor de in slechte staat verkerende kapel een sloopvergunning aan, maar die werd geweigerd. In 1964 werd het gebouw op last van de gemeente gesloten wegens instortingsgevaar, waarna het snel nog verder bergafwaarts ging. In 1966 brandde de kapel vrijwel geheel af, waarna jarenlang de dichtgetimmerde ruïne de Zeedijk en omgeving heeft ontsierd. In 1969 werd een nooddak aangebracht, omdat de restanten te beschermen. In hetzelfde jaar begonnen de eerste archeologische opgravingen.
In 1967 werd de ruïne overgedragen aan de Vereniging Hendrick de Keyser, maar de restauratie bleef uit. Redding kwam in 1991 toen de gemeente de kapel kocht voor een symbolische gulden en het in erfpacht met restauratieverplichting aan de Stichting Restauratie Monumenten gaf, die op haar beurt een gebruiksovereenstemming na voltooiing sloot met het Barbizonhotel. De restauratie, waaraan de gemeente met 1 miljoen gulden bijdroeg, omvatte het herstellen van de fundering, het geheel vernieuwen van de kap en daken inclusief alle draagconstructies, het vernieuwen van alle gevelramen en gevelelementen, het aanbrengen van alle historische indelingen en het herstellen van het metselwerk en het schilderwerk. Ook werd een tunnel onder de Zeedijk gemaakt die de verbinding vormt met het Barbizonhotel. Het meest spectaculair was de reconstructie van de in de 19de eeuw verloren gegane houten klokkentoren. Deze werd gereconstrueerd door het Bureau Monumentenzorg (Neil Kesper) aan de hand van de prent uit de Atlas van Fouquet. In december 1993 werd het 10 m hoge en 2,5 ton zware torentje met een bouwkraan op de kapel geplaatst. Het was letterlijk en figuurlijk de bekroning van de restauratie. De kapel dient tegenwoordig als congrescentrum van het Barbizonhotel.
Gebruikte literatuur:
- Jan M. Baart. 'Jeruzalem aan de Zeedijk'. Ons Amsterdam 43 (1991): p. 254-257
- A. Bredschneyder. 'De oudste gedaante van de St. Olofs- of Oudezijds Kapel'. Ons Amsterdam 12 (1960): p. 30-32
- Dr. J. van Breen. 'De geschiedenis van den bouw der onze lieve vrouwe Parochiekerk of Nieuwe Kerk te Amsterdam'. Jaarboek Amstelodamum 40 (1944): p. 71-72
- Geurt Brinkgreve. 'Het torentje van de Sint Olofskapel'. Binnenstad 138 (febr. 1993)
- F.C.J. Dingemans. 'De St. Olofskapel te Amsterdam 1986-1987. Een studie'. Jaarverslag Vereniging Hendrick de Keyser 1986: p. 38-41
- Ruud Meischke. 'De Oude Zijds Kapel'. Maandblad Amstelodamum 43 (1956): p. 160-162
- Ruud Meischke. 'De oudste gedaante van de St. Olofs- of Oudezijdskapel'. Maandblad Amstelodamum 45 (1958): p. 2-9
- Koen Ottenheym, Paul Rosenberg, Niek Smit. Hendrick de Keyser. Architectura Moderna. Moderne Bouwkunst in Amsterdam 1600-1625. Amsterdam, 2008: p. 63
- H.H. van Regteren Altena. 'De opgravingen in de Olofskapel te Amsterdam'. Jaarverslag Vereniging Hendrick de Keyser. Amsterdam, 1970: p. 29-41
- H.H. van Regteren Altena. 'De opgravingen in de Sint Olofs- of Oudezijdskapel'. Ons Amsterdam 24 (1972): p. 56-64
- H.H. van Regteren Altena (red.). Vondsten onder de Sint Olofskapel. Stadskernonderzoek in Amsterdam Amsterdam, 1972
- Maandblad Amstelodamum 79 (1992): p. 46
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 6541
Adres: Zeedijk 2
Adressen: Zeedijk 2a
Inschrijvingsdatum: 27-10-1970
Redengevende omschrijving: Oudezijds Kapel.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: augustus 2018
