Rokin 78-82 
Nieuwezijds Kapel / Heilige Stede
Naam: Nieuwezijds Kapel / Heilige Stede
Adres: Rokin 78-82
Kalverstraat 81-87
Oud adres: 78: E122, wijk 26, klein nr. 151, kadaster F3538, verponding 3444
82: E120, wijk 26, klein nr. 152, kadaster F3539, verponding 3445
Postcode: 1012KW
Gebouwtype: Kerk
Bouwjaar: 1347, 1908-1912
Architect: C.B. Posthumus Meyjes
(23 afbeeldingen)
Laatmiddeleeuwse kapel werd in 1908 gesloopt en vervangen door een ontwerp van C.B. Posthumus Meyjes voor een kerk met daartegen aan winkels gebouwd. Kerkruimte ligt verscholen achter randbebouwing van winkels aan Rokin en Kalverstraat, ingang o.a. via poortje aan de Wijde Kapelsteeg. Achthoekige plattegrond. Interieur: decoratief metselwerk, gestuucte en gedecoreerd koepelgewelf en glas-in-loodvensters.
De oorspronkelijke Nieuwezijds Kapel, ook wel de Kapel Ter Heilige Stede genoemd, dateerde uit 1347 en was een van de belangrijkste religieuze bouwwerken van Amsterdam. De kapel werd gebouwd op de plek waar zich in 1345 het Mirakel van Amsterdam voltrok. Een stervende man had van de priester het laatste sacrament toegediend gekregen. Nadat de geestelijke vertrokken was moest de zieke overgeven; het braaksel werd in het vuur gegooid. De volgende morgen bleek dat ook de hostie in de vlammen was beland, maar niet verbrand was. De Heilige Hostie werd in een processie naar de Oude Kerk gebracht, maar werd wonderlijk genoeg meteen weer teruggevonden in het huis van de zieke. Twee jaar later werd op de plaats van het sacramentswonder, de Heilige Stede, een kapel ingericht waar de miraculeuze hostie werd getoond in een kristallen monstrans. Deze kapel brandde in 1452 af, maar ook toen bleef de hostie gespaard in het vuur. Sindsdien zouden er meer wonderen hebben plaatsgevonden rond het sacrament en werd de Heilige Stede een populaire bedevaartsbestemming, die veel pelgrims trok. Kort na de brand van 1452 verrees een nieuwe kapel die op de Oude Kerk geïnspireerd was. Het gotische gebouw was een driebeukige hallenkerk die naar het oosten gericht lag. De ingang van de kapel lag aan de Kalverstraat, het halfronde koor lag tegen het Rokin aan. Aan de noordwestzijde van de hallenkerk was een zijkapel gesitueerd, op de plek waar het mirakelhuis had gestaan.
De bouw van de Kapel Ter Heilige Stede heeft een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van Amsterdam; de stad groeide vanaf 1450 uit tot een belangrijke Europese bedevaartsplaats. Pelgrims kwamen naar Amsterdam om er de wonderlijke hostie te vereren. Er werd zelfs een speciale toegangsroute, de Heiligeweg, aangelegd om de mirakelplaats vanuit het westen goed bereikbaar te maken. Jaarlijks werd het wonder herdacht met een processie van de kapel naar de Oude Kerk. Ook tegenwoordig wordt de 'Stille Omgang' weer gehouden: jaarlijks vindt deze processie in maart plaats.
Bij de Alteratie dreigde te kapel te worden gesloopt, maar zij werd eerst enige tijd gebruikt als paardenstal, stadsturfhuis en 'zoutkasse'. Uiteindelijk namen aan het begin van de 17de eeuw de Duits sprekende gereformeerden er hun intrek.
Aan het einde van de 19de eeuw verkeerde de Nieuwezijds Kapel in bouwvallige staat. De Nederduitsch Hervormde Gemeente had het plan opgevat om de kapel af te breken en een moderne vervanger te bouwen. Ondanks vele protesten en kritiek zette de kerkenraad zijn plannen door en werd de huidige kapel gebouwd. De onverzettelijkheid van de Hervormde Gemeente kan begrepen worden in het licht van die tijd: na het herstel van de Bisschoppelijke Hiërarchie (in 1853) verrezen in de binnenstad verschillende katholieke kerken, werd de Stille Omgang weer gelopen en toonden de katholieken duidelijk interesse in de vervallen kapel. De sloop van een voormalige katholieke kerk en hernieuwd bedevaartsoord, ten gunste van een nieuw te bouwen hervormde kapel midden in het stadshart kan gezien worden als een signaal van de 'levende aanwezigheid' van de Hervormde kerk in Amsterdam.
C.B. Posthumus Meyjes kreeg als opzichter-architect van de Nederlands Hervormde Diaconie de opdracht het ontwerp voor de nieuwe kapel te maken. Het ontwerp dateert uit 1908, de kapel werd voltooid in 1912. De Nieuwezijds Kapel maakt onderdeel uit van een complex dat omgeven wordt door het Rokin, de Kalverstraat, de Enge Kapelsteeg en de Wijde Kapelsteeg. Het complex is als geheel door Posthumus Meyjes ontworpen, met uitzondering van de huizen aan Rokin 74-76. Het hart van het complex wordt gevormd door de kapel met zijn nevenruimten en kosterswoning. Om de kapel heen ontwierp Posthumus Meyjes een aantal winkels met bovenwoningen.
Opvallend is dat Posthumus Meyjes in zijn ontwerp de ingang verplaatste van de Kalverstraat naar het Rokin. De ingangspartij aan het Rokin wordt gevormd door een portiek met stoep en is voorzien van het oorspronkelijke siersmeedijzeren hek. De ingangen in de stegen vallen op door hun laagte: ze tellen één bouwlaag en een kap. Posthumus Meyjes liet zich hiervoor duidelijk inspireren door de architectuur van de 17de eeuw. In deze lagere bouwdelen zijn het catechisatielokaal, de presidentskamer en de diaconiekamer opgenomen.
De centrale kapelruimte is vanaf de Kalverstraat niet te zien, vanaf het Rokin is de kapel alleen zichtbaar als men aan de oostzijde van het Rokin gaat staan. In de beide stegen is de kapel echter wel goed zichtbaar, doordat de lage ingangspartijen daar het zicht niet wegnemen.
De kapel bestaat uit een rechthoekig gebouw van 24 x 16 meter dat dwars op de oude plattegrond staat. De kapel beslaat slechts en klein deel van de oorspronkelijke plattegrond en is dus veel kleiner zijn vijftiende-eeuwse voorganger. Bijzonder is dat binnen het rechthoekige gebouw een achthoekige kern is te vinden. Acht hoog opgaande bundelpijlers vormen de scheiding tussen de centrale ruimte en de zijbeuken aan beide korte kanten. De achthoekige plattegrond die hierdoor ontstaat is uitermate geschikt voor de protestantse eredienst, waarin het woord centraal staat. De centrale ruimte van de kapel is een opvallend lichte binnenruimte, waar veel daglicht binnenvalt door de vensters in de koepel. Aan dit heldere karakter draagt ook het gebruikte materiaal bij: lichtkleurige en geglazuurde baksteen. De metselwerk is op een decoratieve manier toegepast. Daarnaast vallen het gestuucte en gedecoreerde koepelgewelf en de glas-in-loodvensters op. Tegen de westwand was de preekstoel geplaatst. Het houten klankbord daarboven is nog aanwezig. Aan de oostwand hangt boven de deuren naar het portiek aan het Rokin het orgel.
In het midden van de jaren zestig van de 20ste eeuw verliet de Hervormde Gemeente het complex. Thans is de kapel in gebruik door een amusementsketen. In 1988 werd op initiatief van de Stichting Amsterdam Versierd op het trottoir ter hoogte van de hoek met de Wijde Kapelsteeg de zgn. Mirakelkolom gebouwd, ter herinnering aan de gesloopte laatgotische kapel. Voor de bouw van de kolom is materiaal gebruikt dat afkomstig is uit de oude kapel. In 2001 werd de kolom 'tijdelijk' verwijderd; hij werd in 2017 herplaatst na de voltooiing van de werkzaamheden aan de Noord/Zuidlijn.
Gebruikte literatuur:
- Jerzy Gawronski. 'Zerken en grafkisten. Een archeologische verkenning van de Nieuwezijds Kapel.' Jaarboek BMA 5 (2006): p. 33-41
- Jos Smit. 'Steden des aanstoots. Van heilige hostie tot historische horror.' Jaarboek BMA 5 (2006): p. 21-31
MIP-nummer: 13015
Functie: Kunsthandel
Bouwstijl: Eclecticisme
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518455
Adres: Rokin 80-82
Adressen: Enge Kapelsteeg 2 ;Enge Kapelsteeg 4 A B;Enge Kapelsteeg 6 ;Enge Kapelsteeg 8 ;Kalverstraat 81 ;Kalverstraat 87 ;Rokin 78 A;Rokin 80 ;Rokin 82 ;Wijde Kapelsteeg 3
Inschrijvingsdatum: 11-12-2001
Redengevende omschrijving: geen beschrijving
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: augustus 2019