Amsterdam Monumentenstad

Triton, blazend op een kinkhoorn, Adriaen de Vries, ca. 1615/18, brons (Rijksmuseum)

In het Rijksmuseum is een op een hoorn blazende triton te zien. De figuur is gebeeldhouwd door Adriaen de Vries in ca. 1615 en vormde oorspronkelijk één van de beelden van een monumentale fontein. Adriaen de Vries (1556-1626) is een Nederlandse kunstenaar die enkele jaren in Florence werkte bij de beroemde maniëristische beeldhouwer Giambologna, overigens ook afkomstig uit de Nederlanden. De Vries werd in 1601 aangesteld als 'hofbeeldhouwer' aan het hof van de kunstminnende keizer Rudolf II in Praag, waar hij verbleef tot zijn dood. Als hij in Nederland was gebleven, was hij vast veel bekender geweest, want hij was een geniale kunstenaar, waarvan dit beeldhouwwerk getuigt. Hij is de belangrijkste beeldhouwer die Nederland heeft voortgebracht. Van de fontein waarvan deze triton een onderdeel vormde, is overigens alleen dit beeld bewaard gebleven.

Een triton is een zeewezen uit het gevolg van Neptunus, god van de zee. Ook aan Amsterdamse gebouwen werden tritonen aangebracht. Ze horen bij het beeldprogramma van een stad die haar rijkdom heeft verdiend met de handel over zee. Tritonen zijn bijvoorbeeld te zien in het grote timpaan van het voormalige stadhuis op de Dam (tegenwoordig het Koninklijk Paleis). De twintig meter grote marmeren timpanen aan de voor- en achterzijde van het gebouw zijn ontworpen door de Antwerpse kunstenaar Artus Quellinus (1609-1668) in 1656. De gevel aan de Dam verbeeldt de zeeën die Amsterdam hulde brengen. Behalve de Amsterdamse Stedenmaagd zijn allerlei mythologische zeewezens uitgebeeld, zoals nereïden en tritons op dolfijnen en zeepaarden. Ook Neptunus, herkenbaar aan zijn drietand, komt in het timpaan voor.

Triton met hoorn op een dolfijn

Tritonen treffen we ook aan bij Amsterdamse grachtenhuizen. Een bijzonder fraai voorbeeld is de halsgeveltop van Keizersgracht 615 uit 1715, die bijzonder rijk gebeeldhouwde zandstenen klauwstukken heeft. Rechts zien we Arion, links een triton, beide zittend op een dolfijn, kortom een beeldprogramma dat hoort bij een Amsterdams koopmanshuis. Arion was een Griekse zanger die volgens de overlevering door een dolfijn van de verdrinkingsdood werd gered. Ook op deze geveltop blaast de triton op een hoorn.

(12 juli 2015)