Amsterdam Monumentenstad

Deli-Batavia Maatschappij

Naam: Deli-Batavia Maatschappij
Adres: Herengracht 286-290
Oud adres: 286: KK199, wijk 37, klein nr. 462, kadaster E3866, verponding 881
288: KK200, wijk 37, klein nr. 463, kadaster E3867, verponding 882
290: KK201, wijk 37, klein nr. 464, kadaster E3868, verponding 883
Postcode: 1016BX
Gebouwtype: Handelsgebouw/kantoor
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Amsterdamse School
Bouwjaar: 1920-1922
Architect: A.D.N. van Gendt
Opdrachtgever: N.V. Deli-Batavia Maatschappij

(40 afbeeldingen)

Deli-Batavia Maatschappij

In 1920 werden drie grachtenhuizen (Herengracht 286, 288 en 290) gesloopt om plaats te maken voor het nieuwe kantoorgebouw van de Deli-Batavia Maatschappij. Dit was een koloniale handelsmaatschappij, in 1875 opgericht door de tabaksplanter jhr. H.J.L. Leyssius, met het doel het gebied rond Deli (Oost-Sumatra) in cultuur te brengen. Ook al was het bedrijf gevestigd in Batavia, de hoofdkantoor kwam in Amsterdam. In 1920 besloot de maatschappij een nieuw en groter kantoor te bouwen. Het kantoorgebouw kwam in 1921 gereed en was ontworpen door A.D.N. van Gendt. Na het vertrek van J.G. van Gendt bouwde A.D.N. van Gendt overwegend in een klassieke stijl met eigentijdse ornamenten. Herengracht 286 is daarvan een goed voorbeeld. De gevel heeft een classicistische opzet bestaande uit pilasters en een hoofdgestel met details in Amsterdamse School-stijl, zoals decoratief metselwerk. De pilasters hebben kapitelen in siermetselwerk. Ook de deur en het ijzerwerk boven de pui is typerend voor de Amsterdamse School (helaas ontbreken de lantaarns die de ingang markeerden). De ramen lijken op kruiskozijnen, wat wel vaker voorkomt in de Amsterdamse School. De detaillering in de trant van de Amsterdamse School is echter ondergeschikt aan de klassieke opzet van de gevel. Het resultaat is een historiserend gebouw dat zich goed aanpast aan de grachtengevel, maar toch een eigentijds karakter heeft. We kunnen ervan uitgaan dat dat precies was wat de opdrachtgever wilde. Het gebouw is overigens ook in een ander opzicht zeer modern: het heeft een skelet van gewapend beton. Overigens ontwierp Van Gendt in 1920 een kantoorgebouw voor NV Bunge's Handelmaatschappij aan het Hekelveld dat niet doorging. Het ontwierp lijkt opnieuw gebruikt voor de Deli Batavia Maatschappij.

In 1957 nationaliseerde Indonesië de bezittingen van de Deli-Batavia Maatschappij. Sinds 1965 was het gebouw in gebruik bij de Universiteit van Amsterdam. In 1986 vestigde het Kunsthistorisch Instituut (onderdeel van de UvA verantwoordelijk voor de universitaire opleiding Kunstgeschiedenis) zich in het gebouw. Het interieur is bijzonder fraai door het gebruik van verschillend gekleurde maar vooral groengrijze geglazuurde tegels. Het monumentale trappenhuis krijgt licht van een lichtkoepel bestaande uit o.a. glas-in-lood-ramen van W. Bogtman. Ook bevinden zich nog fraaie kamers met schouwen in het gebouw. Teneinde een grote bibliotheek te kunnen herbergen, werd in 1990 de hoge eerste verdieping in tweeën gesplitst waardoor het monumentale karakter van het interieur werd aangetast: de extra verdieping loopt voor de ramen langs, wat zelfs vanaf de straat goed te zien is. Het gebouw heeft boven de parterre een beletage, daarna volgen nog drie verdiepingen.

Een grappig detail is dat zich in de tuin een tuinhuis bevindt opgetrokken uit bouwmaterialen afkomstig van de in 1920 gesloopte grachtenhuizen. Zo wordt het tuinhuis bekroond door de open balustrade-attiek met middenverhoging met familiewapen en kroon en de beelden Hercules en Fortitudo van Ignatius van Logteren afkomstig van de voorgevel van Herengracht 286 (in 1730 gemaakt i.o.v. Jannetje Parvé), een wat potsierlijke vertoning omdat het beeldhouwwerk duidelijk te groot is voor dit kleine en lage tuinhuis.

Allegorie op het ontstaan van het universum en de goddelijke genade. Plafondstuk gedateerd 1706 gesigneerd Simon de Graaf

Een achterkamer op de derde verdieping (eigenlijk de vierde verdieping) bevat een verrassing, namelijk een stijlkamer met een plafondstuk gedateerd 1706 en gesigneerd Jan Simon de Graaf, voorstellende een allegorie op het ontstaan van het universum en de goddelijke genade. Dit grote plafondstuk is vermoedelijk afkomstig uit één van de gesloopte panden, namelijk nr. 288. Dat grachtenhuis had een groot achterhuis dat achter nr. 290 langs liep en dus een grote zaal waarvan de afmetingen groot genoeg zijn voor het plafondstuk uit 1706.

Het plafond heeft een eigenaardige compositie bestaande uit een wolkenlucht met daarin de halfronde bol van de hemelsfeer en een waterval waartussen de diverse personificaties hun plek hebben gekregen. Op de linkerhelft van het plafond bevindt zich nog een aantal figuren die vermoedelijk verwijzen naar de Vier Elementen.

De schouw in Lodewijk XVI-stijl is vermoedelijk ook uit één van de gesloopte panden afkomstig. Mogelijk wilde de directie de herinnering bewaren aan de oude panden.

Gebruikte literatuur:

• J. Dullaart. 'Met plank of doek bekleed'. Amsterdamse figuratieve plafondschilderingen uit de zeventiende en begin achttiende eeuw. Amsterdam (ongepubliceerde doctoraalscriptie UvA) 2003: p. 113
• I.H. van Eeghen e.a. Vier eeuwen Herengracht. Amsterdam, 1976: p. 174, 496-498
• Pieter Fischer. 'De beeldhouwers Van Logteren en het Amsterdamse gevelornament.' De Lamp van Diogenes 79 (mei 1983)
• P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren. Alphen aan den Rijn, 2005: p. 265-266
• David Keuning en Lydia Lansink. A.L. van Gendt (1835-1901), J.G. van Gendt (1866-1925), A.D.N. van Gendt (1870-1932), Architecten in zaken. Rotterdam: 1999
• Vincent van Rossem. 'Amsterdam 1900. Adolf L. van Gendt (1835-1901), Johan G. van Gendt (1866-1925), Adolf D.N. van Gendt (1870-1932).' Binnenstad 234 (juni 2009)
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek. Den Haag, 1991: p. 141-142.

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 12516
Functie: Kantoor
Architect: Gendt, Gebr. van
Jaartal: 1921
Bouwstijl: ?

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518337
Adres: Herengracht 286-290
Adressen: Herengracht 286
Inschrijvingsdatum: 12-12-2001
Redengevende omschrijving: Inleiding. Een in 1920-1922 tot stand gekomen KANTOORGEBOUW. Verder ook een tweetal inpandige woningen, elk voor de bewoning van één gezin. Een drietal panden werd in 1921 voor de bouw gesloopt. Van de gevel van het toen gesloopte pand Herengracht 286 werd de geveltop bewaard. Deze bevindt zich thans op het nieuw gemetselde tuinhuis. Opdrachtgever tot de bouw was de N.V. Deli - Batavia Maatschappij te Batavia, oorspronkelijk de Deli - Batavia Tabak Maatschappij. Gebouwd naar een ontwerp van de Gebr. van Gendt, in de stijl van de Amsterdamse School met invloeden van de neo-17de-eeuwse en neo-18de-eeuwse trant (sokkel, lisenengeleding, kruiskozijnen). Verder was de N.V. Nederlandse Aanneming-Maatschappij v/h H.F. Boersma bij de bouw betrokken. Omschrijving. Op een rechthoekig grondplan ontworpen kantoorgebouw bestaande uit vier bouwlagen. Sterk horizontaal en verticaal gelede voorgevel. De gevels zijn uit overwegend in staand verband vermetselde bruine baksteen opgebouwd. De sokkel (begane grond) is opgebouwd uit natuursteen. Aan de voorzijde wordt het pand gedekt door een zogenaamd Duits gebroken dak, bijzondere vorm van de mansardekap. Kap gedekt met blauwe leien in Maasdekking. Op de hoeken van de noklijn een hoge en ranke metalen piron. Bij de 'breking' van de kap een geringe insnoering van de schilden. Aan de voorzijde toont het dakschild een viertal kleine dakkapellen. Venster met houten kozijn met tapse flanken; eenvoudig draairaam met vierruits roedenverdeling. Aan de zijschilden recente dakramen. Op het niveau van de begane grond bevindt zich achter een afscheiding bestaande uit natuurstenen kolommen met bollen en kettingen de natuurstenen sokkel. Aan de linkerzijde een eenvoudige toegangspartij met dubbele houten deur met post en lichten met siersmeedijzeren traliewerk. Verder drie iets verdiept geplaatste vensters met dubbel draairaam met zesruits roedenverdeling. Blokken natuursteen als basement voor de boven de cordonlijst beginnende lisenengeleding. Over de gehele breedte van de voorgevel een hekwerk bestaande uit ronde natuurstenen posten en omlopend siersmeedijzeren hek. Hierin veel geometrische motieven, enkele pinakels en bij de lisenen een decoratieve plaat met uitkragend bandwerk. Centrale vlaggestokhouder. Vijf gemetselde lisenen met afgeschuinde kanten. Bovenzijde toont enkele gemetselde decoraties. Tussen de verdiepingen gemetselde gevelvlakken met gemetselde decoraties. Op de hoofdverdieping vier vensters met kruiskozijn met twee zesruits tuimelramen aan de bovenzijde en twee zesruits draairamen aan de onderzijde. De twee verdere verdiepingen hebben elk vier vensters met kruiskozijnen met twee vierruits tuimelramen aan de bovenzijde en twee vierruits draairamen aan de onderzijde. Gevelbeindiging boven sterk uitkragende natuurstenen plaat bestaat uit een brede en hoge attiek met vier gemetselde ornamenten en inspringende band. Achtergevel met regelmatige vensterverdeling en driezijdige erker. Enkele vensters hebben hier de oorspronkelijke roedenverdeling verloren. INTERIEUR. Gangen en trappenhuis met fraaie tegels bekleed. Borstwering en leuningen van de trap, alsmede de radiatorombouw van a jour bouwceramische materialen. Vensters met glas-in-lood raamvulling. Decoratief ceramisch lijstwerk met geometrische en florale motieven. Houten bank in de stijl van de Amsterdamse School. Lichthof met ornamenten en lantaarn met glas-in-lood vulling tussen ribben in geometrisch patroon. Enkele herplaatse schouwen. Plafondschildering op de vierde verdieping. Op linnen geschilderd laat 17de-eeuws herplaatst zolderstuk. Stilistisch gezien is het mogelijk dat de schilder gezocht moet worden in de kringen rond Augustin Terwesten de Oude (1649-1711) en Ottomar Elliger (1666-1735). Een andere mogelijkheid is Jan Lairesse. Onder andere zijn de vier kardinale deugden afgebeeld. Waardering. Pand met bijbehorend interieur van algemeen belang vanwege de architectuurhistorische waarde. Verder van belang als bijzondere uitdrukking van een sociaal-economische ontwikkeling. Van belang vanwege de waardevolle interieuronderdelen. Voorgevel redelijk gaaf bewaard gebleven.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]