Amsterdam Monumentenstad

Gebouw Astoria, Keizersgracht 174-178

Naam: Gebouw Astoria
Adres: Keizersgracht 174-178
Keizersgracht 174-176 (nieuw adres)
Oud adres: 174: LL241, wijk 43, klein nr. 477, kadaster E3666, verponding 2827
176: LL242, wijk 43, klein nr. 478, kadaster E3667, verponding 2828
178: LL243, wijk 43, klein nr. 479, kadaster E3668, verponding 2829
Postcode: 1016DW
Gebouwtype: Handelsgebouw/kantoor
Bouwstijl: Art Nouveau
Bouwjaar: 1904/1905, 1969
Architect: H.H. Baanders / G. van Arkel (1904/05); C. Wegener Sleeswijk (1969)
Opdrachtgever: Eerste Hollandsche Levensverzekerings-Bank (EHLB)

(18 afbeeldingen)

Gebouw Astoria, Keizersgracht 174-178

Het kantoorgebouw van de 'Eerste Hollandsche Levensverzekerings-Bank' werd ontworpen in de Jugendstil of de stijl van de Art Nouveau (Nieuwe Kunst) door de architecten H.H. Baanders en G. van Arkel. Met een hoogte van max. 37 meter was het gebouw een van de eerste door particulieren gebouwde 'kantoortorens' in Nederland. Het staat op de hoek van de Keizersgracht en de Leliegracht. Het is evens een eerste voorbeeld van 20ste-eeuwse schaalvergroting nabij de verkeersdoorbraak van de Raadhuisstraat, die tot cityvorming langs de route heeft geleid. Het gebouw was jarenlang het hoogste particuliere gebouw in de stad. Van Arkel, die in 1903 één van de oprichters was van het Genootschap Amstelodamum en voor deze oudheidkundige vereniging lid was van de Commissie voor het Stadsschoon, kreeg veel kritiek voor zijn medewerking aan deze hoogbouw en die kritiek hield jarenlang aan. Nog in 1963 schreef H.F. Wijnman in D'Ailly's Historische Gids van Amsterdam: "Het mooie grachtbeeld op de kruising Keizersgracht en Leliegracht met de Westertoren op de achtergrond wordt ernstig geschaad door een architectonisch misbaksel met opdringerige kleuren en tegeltableau, waarmede de assurantiemaatschappij een bewijs meende te geven van zijn soliditeit, doch slechts de erbarmelijk slechte smaak van zijn directeuren demonstreerde". Nu de afstand in de tijd groter is geworden, moeten we echter vaststellen dat het bouwwerk door de detaillering en verticaliteit verrassend goed in de gevelwand pas: het rijzende karakter concurreert niet op negatieve wijze met de Westertoren. Baanders liet zich inspireren door Berlage, maar maakte rijker gebruik van ornamenten. Het oudste op de hoek gesitueerde bouwvolume is zes verdiepingen hoog, de bouwvolumes aan de zijkanten zijn minder hoog en sluiten goed aan op de historische bebouwing aan weerszijden. Op straatniveau staat het gebouw in de rooilijnen, maar naar boven toe krijgt het gebouw diepte, ondermeer door de toepassing van erkers. De erker aan de Leliegracht ontwikkelt zich tot een toren. Het oudste gedeelte wordt afgesloten door een met koper bedekt ojiefvormig schilddak, bekroond met een decoratief ijzeren nokhek met daarin de goudkleurige letters EHLB bij wijze van reclame. De mozaïekvoorstelling toont een beschermengel met twee andere figuren; personificaties van de 'beschermende' taak van een levensverzekeringsmaatschappij. Aan de zijde van de Leliegracht gaat de uitgekraagde erker over in een opengewerkt torentje. Hoewel de zwart- en grijskleurige natuursteen anders doet vermoeden is bij de bouw veel beton gebruikt: het gebouw is één van de vroegste voorbeelden van betonbouw. In het interieur is nog een aantal oorspronkelijke onderdelen (tegeltableaus, betimmeringen en enkele vaste kasten) aanwezig.

In 1957 volgde er een kleine uitbreiding aan de Keizersgracht door C.B. Posthumus Meyjes Jr. In 1968/69 werden Keizersgracht 178 en Leliegracht 33 gesloopt ten behoeve van een aan beide zijden van het gebouw geplande, elk uit een travee bestaande, uitbreiding die in 1966, in exact dezelfde stijl als het eerste ontwerp, werd ontworpen door de architecten C. Wegener Sleeswijk en S.J.S. Wichers. (Keizersgracht 180 is toen herbouwd en kreeg het nummer 178.) Daardoor heeft het gebouw, zeker ook visueel, meer massa gekregen.

Na het vertrek van de levensverzekeringsmaatschappij heeft het kantoorgebouw diverse gebruikers gekend. Vijftien jaar lang (vanaf 1989) was dit het internationaal hoofdkwartier van Greenpeace. Het gebouw biedt tegenwoordig onderdak aan verschillende bedrijven. Het pand behoort tot de ca. 200 nieuwe rijksmonumenten die in 2001 aan de lijst werden toegevoegd.

Gebruikte literatuur:

• Bene Colenbrander. 'Brugkunstenaar Herman van der Heide'. Binnenstad 308 (mei-aug. 2022)
• Martin Harlaar, Richard Hengeveld, Jan Pieter Koster en Anne Roos. 'Muurvlakte te huur. Eerste Hollandsche Levensverzekerings Bank.' Ons Amsterdam 52 (okt. 2000): p. 264-265
• Hans Tulleners. 'Amsterdam fotografisch vastgelegd' De Lamp 101 (dec. 1986)
• Hans Tulleners. Een pracht van een gracht. 23 monumenten aan de Amsterdamse Keizersgracht. Open Monumentendag. Amsterdam: Bureau Monumentenzorg, 1988: p. 67

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 13167
Functie: Kantoorgebouw (bank)
Architect: Arkel, G. van en H.H. Baanders
Jaartal: 1905
Bouwstijl: Art Nouveau (sober)
MIP-nummer: 11772
Functie: Kantoorgebouw (bank)
Architect: Arkel, G. van en H.H. Baanders
Jaartal: 1905
Bouwstijl: Art Nouveau (sober)

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518354
Adres: Keizersgracht 174-176
Adressen: Keizersgracht 174 ;Keizersgracht 176 1,2,3,4,5,6,H,O
Inschrijvingsdatum: 12-12-2001
Redengevende omschrijving: Op de hoek van Keizersgracht en Leliegracht in 1904-1906 opgetrokken HOOFDKANTOOR van de Eerste Hollandsche Levensverzekerings-Bank NV in opdracht van de directie van diezelfde bank, naar een ontwerp in Nieuwe Kunst-stijl van G. van Arkel en H.H. Baanders. De uitvoering was in handen van de aannemersfirma D. Cerlijn & Zoon en A.J. de Haan. Het gewapend beton werd geleverd door Bureau Technique Central te Parijs en werd uitgevoerd volgens het systeem Hennebique. In 1957 volgde er een kleine uitbreiding aan de Keizersgracht door C.B. Posthumus Meyjes Jr. In 1963 werden Keizersgracht 178 en Leliegracht 33 gesloopt ten behoeve van een aan beide zijden van het gebouw geplande, elk uit een travee bestaande, uitbreiding die in 1966, in exact dezelfde stijl als het eerste ontwerp, werd ontworpen door C. Wegener Sleeswijk en S.J.S. Wichers en uitgevoerd door de fa. Cerlijn-De Haan. Omschrijving: Op een L-vormige plattegrond uit grijskleurige hardsteen opgetrokken bankgebouw op een zwartkleurig hardstenen basement bestaat uit verschillende bouwvolumes van verschillende hoogte. Het oudste op de hoek gesitueerde bouwvolume heeft zeven bouwlagen onder een met koper bedekt ojiefvormig schilddak. De bouwvolumes aan de zijkanten hebben minder verdiepingen en worden gedekt door een afgeknot schilddak met shingles waarbij het dak met een ijzeren balustrade wordt bekroond. De segmentvormige, naar binnen gelegen hoofdingang bevindt zich aan de Keizersgracht en is bereikbaar via een uit twee treden bestaande hardstenen stoep. De eveneens getoogde paneeldeur heeft aan de bovenzijde zes smalle raampjes. Aan beide zijden van de ingang twee smalle langwerpige diep gelegen vensters met schuine dagkanten en decoratief traliewerk. Boven de ingang een getoogd diep gelegen venster in drieen gedeeld door middel van smalle, in het midden zich verjongende, hardstenen pilasters onder een eveneens hardstenen dekplaat waarboven de glas-in-lood bovenlichten. Zowel dit venster als de ingang worden omgeven door in de zwartkleurige hardsteen aangebrachte abstracte reliefvoorstellingen. Links van de ingang een in drieen gedeeld venster. Alle vensters op de beganegrond hebben decoratief traliewerk voor de ramen. Rechts naast de ingang een vanaf de eerste verdieping omhoog lopende erker over drie verdiepingen met bovenliggend balkon met decoratieve ijzeren balustrade. De vensters in de erker zijn in drieen gedeeld en hebben alle glas-in-lood bovenlichten. Deze erkertravee eindigt in een top waarin een mozaiek met daarboven een achter glas geplaatste ronde klok. De top is op de hoeken voorzien van uitkragende en bolvormige pylonen. De mozaiekvoorstelling in het segmentvormige veld toont een beschermengel met twee andere figuren, en duidt hier (enigszins euforistisch) op de 'beschermende' taak van een levensverzekeringsmaatschappij. Het met brons of koper bedekte ojiefvormige schilddak is bekroond met een decoratief ijzeren nokhek met daarin de goudkleurige letters EHLB bij wijze van reclame. De overige vensters in de ingangstravee aan de Keizersgracht zijn per twee gekoppeld en in de linkertravee deels per drie. De hoektravee aan de Leliegracht is nagenoeg identiek aan die aan de Keizersgracht met uitsluiting van de erker, die hier slechts over twee verdiepingen loopt en een venster in plaats van een mozaiek. De naast en ter rechterzijde gelegen travee heeft vanaf de tweede verdieping een erker - op consoles - die vanaf de vierde verdieping sterker uitkraagt om vervolgens ter hoogte van het bronzen of koperen dak uit te monden in een ronde octagonaalvormige opengewerkte toren met een spitsvormige bekroning. Onder de erkerpartij, tussen de consoles, een tweede - identiek aan de hierboven beschreven - maar nu kleiner uitgevoerde mozaiekvoorstelling. Hieronder een thans afgesloten ingang naar het souterrain tussen ijzeren boogvormige leuningen. De vensters - waarvan sommige met segmentvormige bovenlichten; de overige rechthoekig - zijn alle per drie gekoppeld. Een tweede ingang bevindt zich in de meest rechtsgelegen travee van het oudste bouwvolume onder een segmentvormige hardstenen baldakijn en is bereikbaar via een uit drie treden bestaande hardstenen stoep. In het INTERIEUR is nog een aantal oorspronkelijke onderdelen aanwezig. De ingang aan de Keizersgracht heeft een hal welke overgaat in een trappehuis. Op de eerste verdieping, in het trappehuis, een tegeltableau voorstellende de verlening van tolvrijheid aan Amsterdam door Floris V in 1275. Het tegeltableau komt uit de bakovens van de fa. Rozenburg. Aan de andere zijde een in marmer uitgevoerd tableau met daarop in Nieuwe Kunst-letters de geschiedenis van de bank en het gebouw. De directiekamers op de eerste verdieping zijn nog voorzien van hun oorspronkelijke betimmeringen en (deels) het meubilair zoals de vaste kasten. Waardering: Voormalig hoofdkantoor van de Eerste Hollandsche Levensverzekerings-bank met bijbehorend interieur is van architectuurhistorische waarde vanwege het bijzondere belang van het object voor de geschiedenis van de architectuur als zijnde een van de eerste kantoortorens in Nederland (en zelfs Europa); vanwege het materiaalgebruik (beton, mozaïek). Eveneens van belang vanwege het nog grotendeels bewaard gebleven oorspronkelijke interieur. Verder van cultuurhistorisch belang als bijzondere uitdrukking van een sociaal-economische betekenis d.i. de verkantorisering van de grachtengordel.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]