Amsterdam Monumentenstad

Gebouw De Bazel, Vijzelstraat 30-32, gezien vanaf de Keizersgracht

Naam: Nederlandsche Handel-Maatschappij / Gebouw De Bazel
Adres: Herengracht 482-496
Vijzelstraat 30-32 (nieuw adres)
Keizersgracht 587-599
Oud adres: 482: X463, wijk 57, klein nr. 561, kadaster I1031, verponding 3825
484: X464, wijk 57, klein nr. 562, kadaster I1032, verponding 3824
486: X465, wijk 57, klein nr. 563, kadaster I1033, verponding 3823
488: X466, wijk 57, klein nr. 564, kadaster I1034, verponding 3822
490: X467, wijk 57, klein nr. 565, kadaster I1035, verponding 3821
492: X468, wijk 57, klein nr. 566, kadaster I1036, verponding 3820
494: X469, wijk 57, klein nr. 567, kadaster I1037, verponding 3819
496: X470, wijk 57, klein nr. 568, kadaster I1038, verponding 3818
Postcode: 1017CB
Gebouwtype: Handelsgebouw/kantoor
Bouwstijl: Art Deco
Bouwjaar: 1920-1926
Architect: K.P.C. de Bazel / A.D.N. van Gendt
Opdrachtgever: Nederlandsche Handel-Maatschappij
Restauratie: 2007

[Stadsarchief Amsterdam]

(40 afbeeldingen)

Gebouw De Bazel, Vijzelstraat 30-32, gezien vanaf de Keizersgracht

Het voormalige kantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM), ontworpen door architect K.P.C. de Bazel, is 100 meter breed en 35 meter hoog: ongekende schaalvergroting in de grachtengordel als gevolg van de verbreding en verkeersdoorbraak van de Vijzelstraat. De Bazel was ook verantwoordelijk voor de stedenbouwkundige kaders van de verbreding van en de nieuwbouw in de Vijzelstraat. Hij bepaalde dat de nieuwbouw arcaden moest hebben, om de voetganger meer ruimte te geven. Het gebouw dat hij zelf ontwierp had echter geen arcaden. De bouw van de NHM leidde in 1923 tot protesten, omdat het gebouw hoog boven de grachtenbebouwing uitstak. Het is een modern gebouw met een betonskelet, bekleed door bakstenen gevels. Verantwoordelijk voor het ontwerp van het betonskelet was A.D.N. van Gendt. Het pand ligt om twee lichthoven en telt tien bouwlagen, waarvan de bovenste twee telkens iets terugspringen. Het 100 meter brede gebouw wordt verticaal geleed door inspringende gevels waarin verschillende materialen zijn gebruikt. Waalklinkers worden afgewisseld met blokken en banden van Beucha - graniet; voor de sokkel van het gebouw is gebruik gemaakt van het gesteente seyeniet. De gevels zijn versierd met bouwbeeldhouwwerk van Joseph Mendes da Costa, H.A. van den Eijnde en Lambertus Zijl.

De twee centrale lichthoven werden oorspronkelijk alleen onderbroken door een glazen tussenvloer op de derde verdieping. Bij een renovatie na de oorlog werden er vloeren in gelegd om kantoorruimte te winnen. De open lichthof - constructie en de detaillering van het exterieur tonen verwantschap met het werk van de Amerikaanse architecten F.L. Wright en L. Sullivan (zie bijv. het Larkin-gebouw van F.L. Wright in Buffalo).

De Bazel ontwierp ook talloze interieuronderdelen van het gebouw, zoals de veelkleurige vloermozaïken, luchtroosteromlijstingen, keramische wijzerplaten, telefooncellen, de inrichting van de werkkamers tot en met het bestek en servies van de NHM. Bij een verbouwing in de periode 1974/79 onder leiding van architect J.F. Berghoef zijn vele oorspronkelijke interieuronderdelen bewaard gebleven. In maart 1991 kreeg het gebouw, dat geldt als hoogtepunt in het oeuvre van De Bazel, de status van rijksmonument.

De bestuurskamers op de 2de verdieping hebben alle nog de oorspronkelijke betimmering en bijpassend meubilair, zoals ontworpen door De Bazel. Ook in de grote vergaderkamer op de 3de verdieping is veel uit de tijd van De Bazel bewaard gebleven. Boven de dubbele deuren zijn havengezichten van Amsterdam en Rotterdam aangebracht van de kunstschilder H. Smith. In een nis duiden geschilderde portretten op de sterke banden tussen het Koningshuis en de NHM. In een van de hoeken bevindt zich een omstreeks 1780 door C. Engheringh vervaardigd ‘staand horloge’. De klok boven de smeedijzeren haard werd bij de opening van het gebouw aangeboden door de architecten Van Gendt en C. van der Linde, chef de bureau van De Bazel, die na diens dood in 1923 het werk had voortgezet.

Het voormalig kantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij huisvestte tot voor kort de ABN/Amro. Na verhuizing van de bank naar een nieuw hoofdkantoor werd het gebouw in 2002 verkocht aan de gemeente, die het bestemde als nieuwe locatie voor het Stadsarchief en BMA. Architecten Claus en Kaan werd opdracht verleend om het karakter van het gesloten kolossale gebouw te combineren met de eisen van een open publieksgebouw, met bijzondere aandacht voor het oorspronkelijke ontwerp. Als restauratie-architect werd M. Fritz aangetrokken. Een belangrijke ingreep was het weer openen van de lichthoven. Zeer bijzonder is de voormalige kluis in de kelder van het safe deposit aan de kant van de Keizersgracht. Hier is de schatkamer, waar historische topstukken uit de archieven en collecties permanent voor het publiek tentoongesteld zijn (waaronder de beroemde charterkast, die oorspronkelijk in de Oude Kerk stond). De oorspronkelijke plafond- en wanddecoraties zijn hier gereconstrueerd wat een fraai resultaat heeft opgeleverd. In 2007 opende het nieuwe Stadsarchief zijn deuren voor het publiek.

Zaal met beschilderde behangsels van Herengracht 466

De op de hoek met de Keizersgracht gesitueerde vergaderzaal op de 2de verdieping, die de Italiaanse zaal wordt genoemd, bevat uit een vroegere vestiging van de NHM (Herengracht 466) afkomstige interieuronderdelen, die overigens zeer tegen de zin van De Bazel werden aangebracht. De hoogte van de zaal doorbreekt de verdiepingshoogte van het gebouw.

De wanden zijn voorzien van beschilderde behangsels met landschappelijke taferelen uit 1772 van de hand van Jan Augustini (1725-1773). Ook de schouw, betimmeringen, bovendeurstukken en het classicistische stucplafond uit 1805 zijn overgebracht. Het is overigens merkwaardig dat de drie bovendeurstukken Geloof, Hoop en Liefde in de trant van Jacob de Wit niet van één hand zijn. Zijn ze door Hogguer-Ebeling ingebracht? Zie: Herengracht 466.

Gebruikte literatuur:

• T. de Graaf. 'Architect Karel de Bazel en het hoofdkantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij'. Maandblad Amstelodamum 85 (1998): p. 55
• Mariëlle Hageman, Stefanie van Odenhoven en Ludger Smit (red.). De Bazel. Tempel aan de Vijzelstraat in Amsterdam. Bussem/Amsterdam, 2007
• Coert Peter Krabbe. 'Een mooie boel. De Bazels inrichting van het hoofdkantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij.' Jaarboek M&A 1, 2002: p. 47-55
• Coert Peter Krabbe. 'Het bureau naar De Bazel. Verbouwing en restauratie van het voormalige hoofdkantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij.' Jaarboek M&A 5, 2006: p. 81-87
• Jan Molema. 'Het Vijzelpaleis. Het gebouw van de Nederlansche Handel-Maatschappij aan de Vijzelstraat.' Jaarboek Amstelodamum 94 (2002): p. 133-155
• David Mulder. 'De 'Italiaanse zaal' in gebouw De Bazel en Huis 'De Arend' aan de Herengracht'. Maandblad Amstelodamum 104-3 (2017): p. 133-140
• Hannah Schoch. 'Kantoorbouw in de binnenstad.' In: Vincent van Rossem (red.). Amsterdam maakt geschiedenis. Amsterdam, 2004: p. 213-233
• Vincent van Rossem. 'Amsterdam 1900. Adolf L. van Gendt (1835-1901), Johan G. van Gendt (1866-1925), Adolf D.N. van Gendt (1870-1932).' Binnenstad 234 (juni 2009)
• Website van Bureau Monumenten & Archeologie (BMA)

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 12643
Functie: Nederlandsche Handels Mij.
Architect: Bazel, K.P.C. de en A.D.N. van Gendt
Jaartal: 1919-1926
Bouwstijl: Verstrakte Amsterdamse School
MIP-nummer: 13345
Functie: Nederlandsche Handels Mij.
Jaartal: 1919-1926
Bouwstijl: Verstrakte Amsterdamse School

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 46509
Adres: Herengracht 482-496
Adressen: Vijzelstraat 30-34 eo.
Inschrijvingsdatum: 20-08-1991
Redengevende omschrijving: Omvangrijk, plat afgedekt KANTOORGEBOUW van tien bouwlagen waarvan de bovenste twee lagen telkens terugspringen, en met ritmisch gemodelleerde gevels door het gebruik van pilasters, erkers, nissen en hoekvullingen, en door de toepassing van afwisselend baksteen en graniet in een blok- en bandpatroon en geometrische ornamenten op een hoge seymieten sokkel, geconstrueerd met behulp van een betonskelet, waarbij de kolommen afwisselend vierkant en achthoekig zijn en ritmisch, op basis van een modulus-schema zijn verdeeld zodanig dat twee open lichthoven in het midden over alle verdiepingen mogelijk zijn; het geheel ontworpen door K.P.C. de Bazel, met medewerking van C. van der Linden en A.D.N. van Gendt, ten behoeve van de Nederlandsche Handel-Maatschappij, en gebouwd in 1919-'26. De circa 100 m. lange voorgevel aan de zijde van de Vijzelstraat bevat vijf erkerachtige uitbouwen waarin de vensters, evenals in de tussenliggende partijen telkens in groepen van vier gekoppeld zijn; in het midden de ingang met de door J. Mendes da Costa gebeeldhouwde personificaties van Azie en Europa te weerszijden van de dubbele bronzen deuren, en op de vierde verdieping een beeldengroep voorstellende J.P. Coen, H.W. Daendels en J.B. van Heutsz, ontworpen door H.A. van den Eynden; terzijde van de laatste erkers twee voormalige winkels; op de hoek met de Herengracht een beeldhouwwerk van L. Zijl met een personifiering van de Scheepvaart en op de hoek met de Keizersgracht een beeldhouwwerk van J. Mendes da Costa, voorstellende de Nijverheid en Handel. De circa 32 m. lange gevel aan de Herengracht telt zeven traveeën, elk gevuld met twee gekoppelde vensters per bouwlaag, en een erkerachtige uitbouw boven de terzijde geplaatste dienstingang. De iets smallere gevel aan de Keizersgracht bezit rechts de voormalige publieke ingang naar de safe-deposit - voorzien van dubbele bronzen deuren in een door De Bazel ontworpen geometrische omlijsting met gestyleerde waakdier-kop - en links een dienstingang. De soberder uitgevoerde achtergevel bevat twee uitspringende hoge trap/lifttorens aan de uiteinden, waartussen zeven erkers met telkens drie gekoppelde vensters boven de parterre - waarin zestien maal twee gekoppelde vensters - zijn aangebracht. Inwendig wordt de hoofdruimte bepaald door de aanwezigheid van de twee centrale lichthoven - die in oorsprong alleen door een glazen tussenvloer bij de derde verdieping werden onderbroken en die door twee in schildkapvorm geconstrueerde glaskappen worden overdekt - en door de betonskelet-constructie die zich alom presenteert in de geprofileerde balken en kolommen. In de hoofdruimte en in het trappehuis zijn nog ten dele de (opnieuw gelegde) veelkleurige tegelmozaiekvloeren aanwezig waarvan het geometrische/meanderende patroon is geinspireerd op het oorspronkelijk door De Bazel ontworpen stramien. Tevens resteren nog grotendeels de houten lambrizeringen - bestaande uit panelen waarin een zandlopermotief is verwerkt en voorzien van profiellijsten - in de centrale trappenhal, in de galerijen rondom de lichthoven en in de op de tweede verdieping aan de achterzijde gesitueerde directiekamers, alwaar tevens nog de oorspronkelijk stuc-plafonds - met voor het werk van De Bazel typerende geometrische motieven - bewaard zijn gebleven. De op de hoek met de Keizersgracht gesitueerde vergaderzaal bevat enkele interieur-onderdelen die afkomstig zijn uit het tevoren bij de N.H.M. in gebruik zijnde pand Herengracht 466, bestaande uit 18e-eeuwse behangselschilderingen met landschappelijke voorstellingen, een schouw met spiegel, en een stuc-plafond. Op de directieverdieping resteert nog de oorspronkelijke, centraal gesitueerde bodenloge, alsook de voor dit kantoor ontworpen houten telefoon-cel-aanbouwen, aan de korte zijden. De aan de achterzijde in het midden gelegen grote vergaderzaal bevat een zestal door A. Derkinderen ontworpen glas-in-loodramen, blijkens de randtekst aangeboden door de eigenaren van suikerplantages op Java in 1924, met voorstellingen van het Licht, de Goede Raad, de Oprechtheid, de Offervaardigheid, de Rust, de Vrede, terwijl in de erker aan de andere lange zijde de door De Bazel ontworpen smeedijzeren haard en ceramische klok zijn aangebracht. In de centrale trappenhal aan de voorzijde bevinden zich voorts nog de door A. Derkinderen ontworpen en door J. Nicolas voltooide glas-in-lood-ramen die in vier langgerekte smalle stroken zijn aangebracht over vele verdiepingen, met voorstellingen ontleend aan de klassieke mythologie - zoals de geschiedenis van Philoemon en Baucis - en aan vaderlandse legendes - zoals de geschiedenis van het Vrouwtje van Stavoren - en dan de vier elementen, dan wel geinspireerd door sociale problemen - zoals werkloosheid, armoede, ontaarding, bedeling - of algemene idealen - zoals tronende arbeid, vrede, harmonie, welvaart. In de lichthal en in de trappenhal zijn voorts nog ten dele de ceramische omlijstingen van de luchtroosters bewaard gebleven met een geometrisch, op kruisvormen geinspireerd patroon die evenals de zeer expressionistisch getinte ceramische klokken door De Bazel zijn ontworpen voor dit kantoorgebouw. Eerste grootschalige kantoorgebouw in Amsterdam - tot stand gekomen in samenhang met de verbreding van de Vijzelstraat - van zeer karakteristieke, zorgvuldig gedetailleerde architectuur, weloverwogen gecomponeerd op basis van een proportieschema met een symmetrische aanleg; hoogtepunt in het oeuvre van De Bazel, met voor diens werk kenmerkende toepassing van blokken en banden in de buitengevel en van geometrische ornamentiek zowel in het exterieur als in het interieur alsook van een in de totale compositie geintegreerde inrichting met speciaal ontworpen lambrizeringen, deels herlegde tegelvloeren, stuc-plafonds, ceramische luchtrooster-omlijstingen en klokken, smeedijzeren haard, bodenloge en telefooncelombouwen; tevens van belang wegens de verwerking van aan het werk van de Amerikaanse architecten L. Sullivan en F.L. Wright verwante architectuurvormen, in het bijzonder de open lichthof-constructie en de detaillering van het exterieur met blokken en banden in ander materiaal en geometrische ornamentiek en met terugspringende hoeken, alsook wegens de voor de tijd kenmerkende veelvuldige toepassing van allegorische voorstellingen in beeldhouwwerk en glas-in-loodvensters, ontworpen door destijds vooraanstaande kunstenaars. Kantoorgebouw zowel uitwendig als inwendig van algemeen belang wegens bijzondere kunst- en architectuur-historische waarde en uit oogpunt van de stedebouwkundige ontwikkeling van de Amsterdamse binnenstad, waarvan -ter uitwerking van de in het Koninklijk Besluit van 12 oktober 1984, nr. 53 overwogen algemene afspraken met het doel een snelle en verantwoorde aanpassing van het gebouw aan wisselende eisen mogelijk te maken- het inwendige dat, naast de hoofdstructuur, bij wijziging vergunning ingevolge artikel 11 van de Monumentenwet 1988 behoeft met een lijn is omgeven op de van dit besluit deel uitmakende en gewaarmerkte tekeningen met de nummers 01 en 6.1940.L99-1 t/m 6.1940.L99-8.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]