Amsterdam Monumentenstad

Keizersgrachtkerk

Naam: Keizersgrachtkerk
Adres: Keizersgracht 566
Oud adres: CC709, wijk 56, klein nr. 660, kadaster I1744, verponding 3172
Postcode: 1017EM
Gebouwtype: Kerk
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1887-1888
Architect: G.B. en A. Salm GBzn

(20 afbeeldingen)

Keizersgrachtkerk

De bouw van de Dolerende Kerk of Keizersgrachtkerk was een gevolg van de splitsing in de Nederlands Hervormde Kerk in 1886. Opdracht voor de bouw werd verleend door de 'dolerende' Nederduitsche Gereformeerde gemeente onder leiding van Abraham Kuyper, hoogleraar aan de Vrije Universiteit. In 1887 kocht de kerkeraad der dolerenden een dubbel herenhuis aan de Keizersgracht met bijbehorend koetshuis aan de Kerkstraat. Het was de bedoeling een kerk te bouwen in het achtergedeelte aan de Kerkstraat, maar het stadsbestuur verhinderde dit: een keur uit 1663 bepaalde dat de binnenterreinen onbebouwd moesten blijven om te dienen als grachtentuin. Dat betekende het einde van het herenhuis aan de gracht. Het programma van eisen vroeg om een ruimte voor 1600 gemeenteleden en liet de bouwstijl vrij. De in 1888 voltooide kerk is ontworpen door de architecten G.B. en A. Salm. Het gebouw is opgetrokken in een zeldzame neogotische stijl die doet denken aan zowel Franse kathedralen als aan de Venetiaanse gotiek. De goed in de gevelwand passende gevel is een opvallende verschijning in de wand van de Keizersgracht tussen Leidsestraat en Nieuwe Spiegelstraat.

Binnen werd het sinds de 17de eeuw beproefde recept van de galerijkerk gebruikt: men kon zo veel mensen kwijt op een kleine oppervlakte dankzij het gebruik van twee op dunne ijzeren zuilen geplaatste galerijen. Traditionele houtbouw is gecombineerd met gietijzeren kolommen. In de kap zijn grote vensters geplaatst waardoor er sprake lijkt van een lichtbeuk. Om de predikant goed te kunnen zien, werd de preekstoel hoog geplaatst. Het orgel is het laatste mechanische orgel dat door D.G. Steenkuyl werd gebouwd (1890).

In 1958 is het gebouw gerestaureerd, waarbij de benedenverdieping werd gemoderniseerd en een glazen pui werd geplaatst in de ingang. Niet iedereen kon dit opvallende gebouw aan de Keizersgracht waarderen. Geurt Brinkgreve schreef in het jaarverslag van de VVAB van 1987 dat het een raadsel was dat de Rijkscommissie dit "uitgesproken lelijke" gebouw tot monument wil verheffen. "De monumentenlijst is niet bedoeld als postzegelverzameling" waarop "kunsthistorische merkwaardigheden" worden geplaatst "zonder architectonische kwaliteiten" (De Lamp 104/105, sept. 1987). Deze oproep ten spijt werd het kerkgebouw in 2001 ingeschreven in het rijksmonumentenregister. De reden daarvoor is dat de kerk kan worden gezien als "bijzondere uitdrukking van een geestelijke ontwikkeling, zowel binnen de geschiedenis van de gereformeerde kerk als binnen de kerkgeschiedenis van Nederland". Bovendien heeft de kerk in de Keizersgracht-wand een "typologische en situationele waarde".

Gebruikte literatuur:

• Carolus van Doornen. 'Een gondel in de Herengracht. Amsterdam en Venetië: een vergelijkend warenonderzoek'. Ons Amsterdam 61 (2009): p. 302-307
• Janjaap Kuyt e.a. G.B. Salm & A. Salm GBzn. Bouwmeesters van Amsterdam. Amsterdam, 1997: p. 88, 97

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518347
Adres: Keizersgracht 566
Adressen: Keizersgracht 566
Inschrijvingsdatum: 12-12-2001
Redengevende omschrijving: Inleiding. Een in 1887-1888 tot stand gekomen KERK van de gereformeerde gemeente, zogenaamde 'Keizersgrachtkerk' of 'kathedraal der doleantie'. Eerste doleantiekerk van Amsterdam. Opdracht tot de bouw werd verleend door de Nederduitsche Gereformeerde Gemeente onder leiding van Abraham Kuyper. Om de praktische zaken te regelen werd de vereniging 'de Kerkelijke Kas' opgericht. A.Kuyper trad op namens district V van die vereniging. Aanvankelijk werd gezocht naar een mogelijkheid op het terrein achter een 17de-eeuws dubbel herenhuis aan de gracht te komen tot een lokaal voor het houden van openbare godsdienstoefeningen. Het stadsbestuur hield dit tegen en het herenhuis werd voor nieuwbouw gesloopt. De Kerkelijke Kas wilde eerst de opdracht verlenen aan de architect J.W. Meijer. Men koos er tenslotte toch voor een prijsvraag uit te schrijven. Er moest ruimte geboden worden aan 1600 gemeenteleden. Alleen Meijer en Tj. Kuipers reageerden. Vervolgens werden A.L. van Gendt en G.B. Salm om ontwerpen gevraagd. Het ontwerp Soli Deo Gloria van G.B. Salm en A. Salm werd gekozen. Meijer ontwierp het dienst- en schoolgebouw aan de Kerkstraat. Ontworpen in neo-Venetiaanse stijl, verwant aan de neo- renaissance. Galerijkerk met rechthoekige ruimte. In 1942 werd de verzwakte fundering versterkt. In 1958 is de kerk gerestaureerd en gemoderniseerd. Omschrijving. Een op een rechthoekig grondplan ontworpen kerkgebouw met een symmetrische gevel. Voorgevel bestaat uit een puntgevel geflankeerd door twee lage torens. Achter de puntgevel is een met pannen gedekt zadeldak zichtbaar. Zinken afdekking van de noklijn. Op de nok een als dakruiter geplaatste vierkante houten opbouw met metalen tentdak en luchtroosters. De torens hebben een vierzijdig tentdak met metalen dekking, versterkte ribben en een geornamenteerde piron. Gevel rust op een witgepleisterde sokkel met plint. Centraal de hoofdtoegangspartij. Trap met negen treden en eenvoudige metalen leuning leidt naar verdiept geplaatste recente toegangsdeuren. Toegangspartij aan de gevel afgesloten door een spitsboog met fries met kruisvormen en profiellijsten. Spitsboog rust op geprofileerde cordonlijst gedragen door een aan weerszijden geplaatste gedrongen hardstenen zuil met nodus met knoppen en basement en kapiteel. In de sokkel verder kleine vensteropeningen en een tweede toegang aan de rechterzijde. Boven de sokkel een geveldeel met zowel links als rechts een venster met dubbel licht getoogd raam. Glas-in-lood raamvulling en horizontale roedenverdeling. Aan de onderzijde bij wijze van borstwering als bij een balcon, een bewerkte natuurstenen element met dorpels en consoles. Deze gevelzone verder opgebouwd uit blokken natuursteen met enkele gemetselde velden. Ornament centraal boven de spitsboog van de toegang. Twee geornamenteerde rozetten met elk een ijzeren afhangende lantaarn met steunpunt tegen de gevel. Boven smalle lijst een breed met florale ornamenten gesierd fries. Uitkragende cordonlijst op klossen of consoles. Hierboven een serie van zeven gekoppelde spitsboogvensters met geleding en glas-in-lood raamvulling. Tussen de vensters ranke halfzuilen met kapiteel. Aan de onderzijde van de vensters siersmeedijzeren hek. Aan de bovenzijde geprofileerde kraagstenen, pinakels, lijstwerk en tuit. Verder een fries met kleine kruisvormen. Hierboven een groot en spits en segmentvormig spaarveld met centraal roosvenster met geometrische cirkelvormige geleding. Glas-in-lood raamvulling. Verder nog twee kleine ronde vensters met horizontale geleding. Vulling van spaarveld bestaat uit decoratief vermetselde baksteen. Hierboven nog het resterende deel van de puntgevel met cremekleurig tegelwerk met in vierkant geschreven cirkels. Centraal hierin een vierpas met natuurstenen kader. Natuurstenen en metalen gevelbeeindiging. Naast de serie van zeven gekoppelde vensters bevindt zich in elke toren een vensterpartij opgebouwd uit een gekoppeld dubbel venster als in de centrale serie van zeven. Naast hekwerk en halfzuil nu ook kwartzuil. Boven kroonlijst een fries met ornamenten. Spitsboogvormig verdiept geplaatst spaarveld met lijstwerk en centraal rond kader met florale en geometrische ornamentvulling. Afwisselend gebruik van natuur- en baksteen. Torenopbouw boven uitkragende lijst. Hoekzuilen dragen lijst met spitsboogvorm. Hieronder zeslobbig roosvenster met glas-in-lood raamvulling. Afwisselend gebruik van natuur- en baksteen. Onder roosvenster nog drie getoogde vensteropeningen met scheidende gedrongen posten. Voorste gevelvlak van de torenopbouw met cremekleurig tegelwerk als omschreven bekleed. geprofileerde kroonlijst met piron. Op de hoeken nog gemetselde lage post met kleine natuurstenen afdekking met floraal ornament. Overige gevelvlakken van de torenopbouw eenvoudiger van opzet. Hier gepleisterde blinde vensters en lijstwerk. INTERIEUR. Twee op zuilen geplaatste galerijen. Traditionele houtbouw en gietijzeren kolommen (Enthoven's Hage). Hoogeplaatste preekstoel zonder klankbord. Dubbele opgaande trap en kuip op gekoppelde zuil. Aanvankelijk rode bekleding, later gewijzigd. Houten koofplafond met steekkappen naar de vensters en kerkbanken met gietijzeren voet, gemerkt: Patent 1881 Chicago/New York (klapbanken). Het orgel is het laatste mechanische orgel dat door D.G. Steenkuyl werd gebouwd (1890). Waardering. Kerk met bijbehorend interieur van algemeen belang vanwege zijn architectuurhistorische waarde. Belang van het pand als bijzondere uitdrukking van een geestelijke ontwikkeling, zowel binnen de geschiedenis van de gereformeerde kerk als binnen de kerkgeschiedenis van Nederland. Typologische en situationele waarde. Gevel en interieur zijn redelijk goed bewaard gebleven.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]