Amsterdam Monumentenstad

Naam: Montelbaanstoren
Adres: Oudeschans 2
Postcode: 1011KX
Gebouwtype: Verdedigingswerk
Bouwstijl: Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1517±, 1606
Architect: Hendrick de Keyser (1606)
Restauratie: 1966, 2006

(17 afbeeldingen)

Restant van een ronde verdedigingstoren uit ca. 1517 kreeg in 1606 een bekroning ontworpen door Hendrick de Keyser, bestaande uit een stenen achtkante bovenbouw en een houten bekroning met twee open verdiepingen bekleed met lood. In 1610 moest de toren worden rechtgezet en kwam er een stenen voet rondom de basis van de toren. In de 18de eeuw werd de toren inwendig verbouwd.

De Montelbaanstoren staat ook bekend als Malle Jaap, vanwege een periode waarin het uurwerk op bepaalde momenten spontaan ging slaan. De toren heeft een oude en lange geschiedenis. Vermoedelijk werd omstreeks 1517 een verdedigingstoren gebouwd tegen herhaalde aanvallen van de Geldersen ter bescherming van de Lastage, het havengebouw buiten de middeleeuwse stadsmuur. De naam Montelbaanstoren werd al in 1537 gebruikt, toen er plannen waren om een kraan op de toren te plaatsen. Na de stadsuitleg van 1592 was de toren niet meer nodig als verdedigingstoren. Op 20 augustus 1605 besloot de vroedschap de toren met ongeveer twintig voet te verhogen en te voorzien van een klok en een uurwerk, waardoor de toren een klokkentoren werd. Hoogstwaarschijnlijk waren stadssteenhouwer Hendrick de Keyser en stadstimmerman Hendrick Staets verantwoordelijk voor de verhoging. De achtkante opbouw werd opnieuw opgemetseld en verhoogd en afgesloten met een houten bekroning met lood omkleed, twee slagklokken en vier wijzerplaten. De toren werd nu 48 m hoog, waarbij de achtkantige opbouw een tweede geleding kreeg met rondboognissen. De verhoging werd op dezelfde manier gebouwd als woonhuizen in die tijd: de houten opbouw werd gesteund door muurstijlen, maar dit houtskelet was niet vierkant, maar rond. Al in 1610 bleek een nieuwe ingreep nodig toen de toren gevaarlijk begon over te hellen. Er werd rondom de toren een nieuwe fundering geheid, waarop een voet van metselwerk werd aangebracht die de toren ommantelde.

De volgende ingreep vond plaats ca. 1760. Over de hele derde en vierde verdieping werden de muurstijlen weggehaald en vervangen door een ingewikkelde, vrij in de ruimte staande constructie die nog steeds bestaat. De reden voor deze ingreep is niet bekend, maar vermoedelijk ging het om herstelwerkzaamheden. Ook in de 19de eeuw vond een ingreep plaats, als gevolg van de komst van het Waterkantoor in 1878. Op een oude foto uit ca. 1860 is te zien dat er nog nauwelijks vensters in de toren waren.

In 1852 is de toren bijna gesloopt omdat de gemeenteraad ging geld beschikbaar wilde stellen voor noodzakelijk onderhoud. Men vond dat de toren 'noch als model der bouwkunst, noch als merkwaardig gedenkteken der oudheid' het behouden waard was. Gelukkig ging de sloop niet door.

Bij een restauratie in 1966 werd de kleurstelling gewijzigd. In plaats van het loodgrijs die lange tijd het uiterlijk van de spits bepaalde, koos Henk Zantkuijl van Bureau Monumentenzorg voor een lichte zandsteenkleur (het zgn. Witte Torenplan). Hij baseerde zich daarbij op historische vermeldingen van schilderbeurten van de Oudekerkstoren en ging ervan uit dat alle torens op dezelfde manier werden geschilderd. Deze kleurstelling werd bij de restauratie van 2006 gehandhaafd, zij het wat minder wit.

Gebruikte literatuur:

Gabri van Tussenbroek. 'Lotgevallen van Malle Jaap. De restauratiegeschiedenis van de Montelbaanstoren'. Jaarboek M&A 6 (2007): p. 11-35

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 4025
Adres: Oudeschans 2
Adressen: Oudeschans 2
Inschrijvingsdatum: 27-08-1970
Redengevende omschrijving: Montelbaanstoren. Ronde verdedigingstoren (XVIa, verbouwd 1606 door Hendrick de Keyser) met achtkante bovenbouw en houten bekroning met twee open verdiepingen.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]