Amsterdam Monumentenstad

Scheepvaarthuis

Naam: Scheepvaarthuis
Adres: Prins Hendrikkade 108-114
Binnenkant 5-7
Buiten Bantammerstraat 2
Postcode: 1011AK
Gebouwtype: Handelsgebouw/kantoor
Bouwstijl: Amsterdamse School
Bouwjaar: 1913-1916, 1926-1928
Architect: J.M. van der Mey, M. de Klerk en P. Kramer
Restauratie: 2007

[Grand Hotel Amräth]

(27 afbeeldingen)

Scheepvaarthuis

Het Scheepvaarthuis werd gebouwd als gemeenschappelijk kantoorgebouw van zes Amsterdamse rederijen. Het wordt algemeen gezien als het eerste gebouw dat geheel in de stijl van de Amsterdamse School is opgetrokken. Het pand werd ontworpen door de gebroeders Van Gendt A.Lzn en J.M. van der Mey. De gebroeders Van Gendt waren verantwoordelijk voor de technische uitvoering en voor het ontwerp van het betonskelet. Van der Mey verzorgde de architectonische vormgeving. Daarnaast heeft een grote groep van bekende kunstenaars meegewerkt aan de talrijke decoraties van zowel exterieur als interieur van het gebouw. Onder andere Michel de Klerk (interieurs en meubilair), Piet Kramer (smeedijzerwerk), Theo Nieuwenhuis (interieurs), Willem Bogtman (Glas in lood), Hendrik van den Eijnde, Hildo Krop en Willem Brouwer (alle drie beeldhouwwerk) werden gevraag om een bijdrage te leveren aan een "totaalkunstwerk". De Klerk en Kramer werden later vooraanstaande Amsterdamse School-architecten. Het pand moest dienen als een praktisch, modern en functioneel kantoorgebouw en tevens verwijzen naar de rijke scheepvaarttraditie van Nederland. In en aan het gebouw - verrezen op de plek waar in 1595 Cornelis Houtman de eerste reis naar Oost-Indië was begonnen - zijn daarom talloze symbolen te vinden die getuigen van dit bewustzijn.

Bij de eerste bouwfase werd reeds voorzien in de twaalf jaar later voltooide uitbreiding; voor beide bouwfasen werden de bakstenen tegelijkertijd gebakken om kleurafwijkingen te voorkomen. Diverse soorten baksteen, siersmeedwerk, glas-in-lood, exotisch hardhout en textiel werden in grote hoeveelheden verwerkt. De toegepaste materialen waren uitermate kostbaar: diverse typen baksteen en ook mallen voor profiel - of vormstenen werden speciaal ontworpen. Naast terracotta werd ook veel kostbaar natuursteen toegepast, zoals graniet, diverse marmersoorten en diorietporfier. De voormalige hoofdingang op de hoek Prins Hendrikkade/Binnenkant wordt bekroond door een afgeknotte torenopbouw, bekleed met koperkleurige Engelse leisteen. De loden dakrand is uitgevoerd in de vorm van scheepstouwen, golven en vissenkopjes.

Bijzonder zijn het rijk gedecoreerde centrale trappenhuis, de directievertrekken op de verdiepingen op de hoek van de Prins Hendrikkade en de Binnenkant en de grote vergader- of beraadzaal op de derde verdieping aan de kant van de Prins Hendrikkade. Het fraaie smeedwerk in het centrale trappenhuis vormt een verbindende schakel tussen de verdiepingen en wekt de suggestie de vloeren te stutten. Het trappenhuis wordt afgesloten door een imposante glas-in-loodkap, uitgevoerd en mogelijk ontworpen - evenals nagenoeg al het overige glas-in-loodwerk in het gebouw - door de glazenier W. Bogtman.

De grote vergader- of beraadzaal werd geheel ontworpen door de binnenhuisarchitect T. Nieuwenhuis. De betimmeringen zijn uitgevoerd in donkere tropische houtsoorten als mahonie, ebben en coromandel. Tijdens een verbouwing in 1972 werden ten behoeve van een betere lichttoetreding de glas-in-loodramen ingekort, de originele wandbespanning in een lichtere tint vernieuwd en de oorspronkelijke wandlampen, plafonnières en lichtkroon verwijderd. De originele, in opengewerkt messing uitgevoerde, lichtkroon werd in 1974 herplaatst. Dat gold helaas niet voor de overige oorspronkelijke verlichting.

Nadat de laatste rederij in 1981 het gebouw had verlaten werd het Scheepvaarthuis in augustus 1983 betrokken door het Gemeentevervoerbedrijf. Na het vertrek van het GVB werd het Scheepvaarthuis een hotel, het Grand Hotel Amräth, geopend in 2007. Kosten noch moeite werden gespaard om het Scheepvaarthuis ook inwendig weer de oude allure terug te geven. Dat was mogelijk omdat veel interieurelementen en zelfs meubelen bewaard zijn gebleven.

De aansluiting van het gebouw aan de oostzijde met de oude stad is wat problematisch. Van der Mey had al in 1916 ideeën over een voltooiing van het hele bouwblok, maar na de uitbreiding van het Scheepvaarthuis aan de Prins Hendrikkade in 1926 bleef het gebouw eigenlijk onvoltooid. In 1934 werd wel alvast de bebouwing van de Buiten Bantammerstraat gesloopt, maar daarna gebeurde er niets. Pas in 2016/17 verrees een uitbreiding van het gebouw aan de Buiten Bantammerstraat (Binnenkant 13-16), maar op een heel andere manier dan Van der Mey in gedachten had. Binnenkant 12 is door een wonder blijven staan.

Gebruikte literatuur:

• Helen Boterenbrood en Jurgen Prang. Van der Mey en het Scheepvaarthuis. SDU, 1989
• C. Hermsen. 'Het Scheepvaarthuis: een samenspel van esthetische, constructieve en historische overwegingen.' Amsterdam. Het beschouwen waard. Amsterdam, 1993: p. 185-197
• Herman Pinkse. 'Bouwplan Scheepvaarthuis overschaduwt Buiten-Bantammerstraat Het Scheepvaarthuis, een stedenbouwkundige vergissing?' Binnenstad 190 (sept. 2001)

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 12930
Functie: Kantoor
Architect: Mey, J.M. van der, M. de Klerk, P.L. Kramer
Jaartal: 1911-1916
Bouwstijl: Amsterdamse School

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 4158
Adres: Prins Hendrikkade 108-114
Adressen: Prins Hendrikkade 108
Inschrijvingsdatum: 09-07-1974
Redengevende omschrijving: Objecten van bijzondere cultuurhistorische waarde Diversen Amsterdam, Scheepvaarthuis: het kantoorgebouw voor zes Amsterdamse scheepvaartmaatschappijen werd door J.M. van der Mey in samenwerking met M. de Klerk en P. Kramer ontworpen. De bouw vond plaats tussen 1912 en 1916. Het gebouw wordt in hetalgemeen beschouwd als het eerste volledig in de stijl van de Amsterdamse School gerealiseerde bouwwerk, een bouwstijl die wordt gekenmerkt door onder andere een plastisch gebruikvan baksteen, kleine vensters, massiviteit en fantastische vormgeving in de (gebeeldhouwde) decoratieve elementen. De expressionistische werkwijze beheert ook het interieur. Het Scheepvaarthuis geldt als een stilistische opmaat voor een stijl die de jaren twintig van deze eeuw beheerste, in een periode waarin ook andere geheel afwijkende ontwerpideeen tot uitdrukking kwamen (De Stijl; het functionalisme). Juist dit gegeven maakt het Scheepvaarthuis tot meer dan alleen een vertegenwoordiger van de Amsterdamse School: het wordt door devroege datering een manifestatie van een stijl en ontwerpidee. De monumentaliteit van het bouwwerk verleent aan dit gegeven extra dimensie en overtuigingskracht.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]