Stationsplein 9-33 
Centraal Station
Naam: Centraal Station
Adres: Stationsplein 9-33
Postcode: 1012AB
Gebouwtype: Bestuurs-/openbaar gebouw
Bouwstijl:
Neostijlen
Bouwjaar: 1881-1889
Architect: P.J.H. Cuypers en A.L. van Gendt
Restauratie: 1995, 2016
(53 afbeeldingen)
P.J.H. Cuypers ontwierp samen met A.L. van Gendt het Centraal Station. Het circa 306 m lange gebouw is ontworpen in de zgn. 'Oud-Hollandsche stijl': de vormgeving is geïnspireerd op de late gotiek en de vroege renaissance. Het station werd gebouwd op drie hiervoor aangeplempte eilanden in het Open Havenfront. De stationskappen achter het gebouw zijn ontworpen door A.L. van Gendt. Interieur: Koninklijke Wachtkamer.
Het Centraal Station is het eerste stationsgebouw in Nederland waarvan het ontwerp aan architecten werd toebedeeld. Voorheen werd dit gedaan door ingenieurs. Reden hiervoor was de markante plaats in Amsterdam en het nationale belang dat aan dit station werd toegekend. De opdracht werd in 1876 verstrekt aan de architect P.J.H. Cuypers in samenwerking met A.L. van Gendt. Het ontwerp is van Cuypers, terwijl Van Gendt - met zijn jarenlange ervaring als werktuigkundige bij de spoorwegen - zich met de constructieve aspecten van het gebouw heeft bemoeid. Aan de opdracht zat de eis verbonden dat het gebouw uitgevoerd moest worden in 'Oud-Hollandsche stijl'; Cuypers heeft op zijn eigen manier aan deze eis gehoor gegeven door een neo-stijl toe te passen, geïnspireerd op de late gotiek en de vroege renaissance. Het station werd gebouwd op drie hiervoor aangeplempte eilanden in het Open Havenfront.
Het circa 306 meter lange gebouw heeft een diepte van 30 meter. Als nieuwe 'stadspoort' heeft de representatieve voorgevel het accent in het verlengde van het Damrak, waarbij twee torens het middengedeelte accentueren. Bij het uitgebreide en samenhangende beeldprogramma voor de decoraties werd Cuypers geadviseerd door J.A. Alberdingk Thijm en V. de Stuers.
Bij de eerste oplevering van het gebouw in oktober 1884 ontbrak nog de perronoverkapping. Cuypers leverde een schetsontwerp, maar het ontwerp viel buiten de opdracht. De gerealiseerde en uit 50 boogspanten bestaande kap werd ontworpen door L.J. Eijmer, civiel - ingenieur bij de staatsspoorwegen. Met een overspanning van bijna 45 meter en hoogte van ongeveer 23 meter is het ontwerp van een allure zoals uitsluitend in het buitenland te vinden is. Cuypers ontwierp wel de decoraties voor de spanten en de kopgevels. Aan weerszijden van de kap plaatste hij twee torens om extra te benadrukken dat het station een 'nieuwe stadspoort' was met in - en uitgaande bezoekers. Het werk aan de kap werd uiteindelijk in oktober 1889 voltooid. In 1922 werd aan de zijde van het IJ een tweede overkapping toegevoegd.
Tegen het einde van de bouwperiode van het 'paleis voor de reiziger' kwam ook het oostelijk gelegen Koningspaviljoen gereed. In dit hoekpaviljoen ligt de koninklijke wachtkamer. Brede deuren aan weerszijden van het paviljoen maken het voor rijtuigen of hofauto’s mogelijk binnenin halt te houden. In Koningspaviljoen ligt de koninklijke wachtkamer. Brede deuren aan weerszijden van het paviljoen maken het voor rijtuigen of hofauto's mogelijk binnenin halt te houden. In de trapzaal leidt een met kruisribgewelven overdekte staatsietrap naar een bordes. In het fries boven het bordes worden de vier fasen uit een mensenleven verbeeld: een kind aan een leiband, een student, een volwassen man verdiept in zijn werk en een starende grijsaard. Via het bordes komt men in de rijk gedecoreerde koningszaal, de eigenlijke wachtkamer. De decoraties en schilderingen hebben overwegend betrekking op de thema’s koningshuis en gezag. De ontwerpen van de meeste schilderingen in het paviljoen zijn van de Oostenrijker G. Sturm, als leraar verbonden aan de Rijkshogeschool voor Kunstnijverheid. De decoraties werden uitgevoerd door de schilder G.H. Heinen. De oorspronkelijke meubilairing, waaronder de door Cuypers ontworpen stoelen, is nog aanwezig. In 1995 werd het Koningspaviljoen gerestaureerd.
De 1ste, 2de en 3de klas wachtkamers en corridors werden in 2016 gerestaureerd. Met zorg en liefde zijn de spreuken uit de tijd van Cuypers weer zichtbaar gemaakt. 'Gebruik den tijd eer hij ontvliedt, hij is uw Vriend verdrijf hem niet': het staat onder een boog in de doorgang naar het 1ste klasse restaurant met daarboven een silhouet van een locomotief. Tegen alcoholmisbruik wordt gewaarschuwd bij de vroegere 3de klasse. 'Drink dus om aan te vullen, maar neem uw lafenis bij glazen, niet bij pullen', komt uit de pen van Alberdingk Thijm. De fraaiste wandschilderingen bevinden zich in de 1ste klasse eetkamer.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5681
Adres: Stationsplein 9
Adressen: Centraal Station;Perron 2B
Inschrijvingsdatum: 09-07-1974
Redengevende omschrijving: Centraal Station, van 1881-1889 door P.J.H.Cuypers gebouwd in een neo- gotisch-renaissancistische mengstijl met toepassing van veel decoratief beeldhouwwerk. Paleisachtig front met door torens geflankeerde middenpartij.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: juni 2020