Amsterdam Monumentenstad

Agnietenkapel, OZ Voorburgwal 231

Naam: Agnietenkapel
Adres: Oudezijds Voorburgwal 231
Oud adres: B24, wijk 9, klein nr. 10, kadaster G1536, verponding 2487
Postcode: 1012EZ
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Puntgevel
Bouwstijl: Gotiek
Bouwjaar: 1470, 1631
Restauratie: 1921

(19 afbeeldingen)

Agnietenkapel, OZ Voorburgwal 231

Het Agnietenklooster werd in 1397 gesticht door zusters van het Clarissenklooster, volgens de kroniek van het klooster op 20 januari, de naamdag van St. Agnes. Bij de grote stadsbrand van 1452 is 'dit geheele convent verbrant totten pulver toe', alle - hoogstwaarschijnlijk houten - gebouwen gingen verloren. De herbouw begon in 1459 met een groot huis aan de Oudezijds Voorburgwal. Dit herbergde in eerste instantie alle gebruikelijke onderdelen zoals kerk, keuken, refter, spinkamer en slaapzaal. Deze functies kregen langzamerhand een eigen onderdak naarmate meer gebouwen waren voltooid. Ter plaatse van de voormalige kapel kwam een bleekveld en iets ten noorden daarvan verrees in 1470 de nieuwe Agnietenkapel.

Op de vogelvluchtkaart van Cornelis Anthoniszoon uit 1544 is goed te zien dat in dit deel van de stad vele kloosters lagen. Amsterdam telde ruim twintig kloosters die merendeels in de zuidoosthoek van de stad stonden, die naar de aard van de deze complexen ook wel de 'stille zijde' werd genoemd. Zowel de burgwallen als de verkaveling en bebouwing van de gronden kenmerkten zich door bescheiden afmetingen. In deze omgeving vielen de kloostercomplexen op door hun grote omvang en hun gesloten karakter. De muren en vrijwel blinde straatgevels van de kloostergebouwen vormden vier vleugels rond de open binnenterreinen die in gebruik waren als kloosterhof, kerkhof, bleekveld en tuin (boomgaard, kruiden- en moestuin). Deze 'in haarzelf gekeerde' wereld raakte langzamerhand sterker bij het stadsleven betrokken; om de financiële nood enigszins te verlichten verrezen vanaf het einde der 15de eeuw ook huurhuizen aan de randen van de kloosterterreinen. Na de Alteratie (1578) kwamen de kloostercomplexen in handen van de stad. Van het Agnietenklooster resteert alleen nog de voormalige kapel.

Haar lange bouw- en gebruiksgeschiedenis kent drie fasen die in belangrijke mate haar voorkomen bepalen. Dat zijn de herbouwde 15de- eeuwse kloosterkapel (1470), de 17de-eeuwse verbouwing tot Athenaeum Illustre (1631) en de restauratie uit 1921 voor de Universiteit van Amsterdam waarbij A.A. Kok (1881-1951) de historie weer zichtbaar maakte en eigentijds vormgegeven onderdelen toevoegde. Hij verrichte onderzoek ten behoeve van de werkzaamheden en deed daarvan schriftelijk verslag, waarbij een belangrijk deel van de geschiedenis werd ontrafeld. Omdat de voormalige kloosterkapel sinds deze werkzaamheden niet meer ingrijpend is gewijzigd vormt zij tevens een belangrijk restauratiehistorisch document. De Agnietenkapel is doordesemd van Koks hand en visie.

De Agnietenkapel hoort tot de vele Amsterdamse kloosterkapellen die opnieuw gebouwd moesten worden na de grote stadsbrand van 1452. Karakteristiek voor deze groep zijn de eenbeukige kerkjes met rechte koorsluiting, een hoog en breed spitsboogvenster in de topgevel en een dakruiter op het zadeldak. Typerend voor sommige van de vrouwenkloosters is de zgn. dubbelkerk, waarin twee kerkruimten boven elkaar zijn gemaakt die allebei zicht hebben op het hoofdaltaar in het over de hele hoogte doorgetrokken koor. De benedenkerk was ook toegankelijk voor leken, de bovenkerk uitsluitend bestemd voor de nonnen. Voor de constructie van de kapellen werd, net als bij woonhuizen, gebruik gemaakt van een houtskelet. De Agnietenkapel bestond uit een eenbeukig schip van vijf traveeën en een iets smaller, rechtgesloten koor van twee traveeën aan de oostzijde (Oudezijds Achterburgwal). De lagere benedenkerk was via een ingang in de zuidelijke zijmuur voor leken toegankelijk vanaf de Oudezijds Voorburgwal. De nonnen hadden vanuit het klooster rechtstreeks toegang tot de kerkruimten.

Na de Alteratie, in 1578, werd de kapel in gebruik genomen als pakhuis van de Admiraliteit. In 1629 besloot de Vroedschap om de kloosterkerk te bestemmen voor het nieuwe Athenaeum Illustre, de Doorluchtige School. De verbouwing was voltooid in 1631; op 8 januari 1632 vond de feestelijke opening plaats. Aan de Oudezijds Voorburgwal werd de aaneengesloten bebouwing gesloopt en ter plekke van de gesloopte huizen werd een muur opgetrokken met daarin het natuurstenen poortje van de voormalige stadstimmertuin aan de Oude Turfmarkt. Bij die gelegenheid wordt het oorspronkelijke jaartal (1571) onder het stadswapen aangepast aan de nieuwe bestemming (1631). (Een tweede poortje van de stadstimmertuin werd herplaats bij het Burgerweeshuis.) De voorgevel veranderde drastisch. Zo werd het hoge, gotische spitsboogvenster dichtgemetseld. Ter hoogte van de eerste verdieping kwamen - ter verlichting van de grote gehoorzaal - twee spitsboogvensters naar het model van die in de zijgevels. Verder kreeg de gevel, onder andere, een nieuwe bakstenen bekleding en de nu nog bestaande zandstenen afdekking (aanzetsteentjes, deklijsten, maskertje en bekronende bol).

Sinds 1988 is hier het Universiteitsmuseum gehuisvest, tegenwoordig is het een conferentiecentrum van de UvA.

Gebruikte literatuur:

• J.F. Dröge. Rapport Bouwhistorisch Onderzoek Agnietenkapel Oudezijds Voorburgwal 231 Amsterdam. Leiden 1992
• A.A. Kok. 'II. De herstelling van het gebouw der voormalige Agnietenschool', De Agnietenkapel. Gedenkboek naar aanleiding van de restauratie van de voormalige Agnietenschool en de ingebruikneming van het gerestaureerde gebouw door de Universiteit van Amsterdam, op gezag van het bestuur der stad en dat harer universiteit met medewerking van verschillende deskundigen. Amsterdam: Stadsdrukkerij, 1921: p.64-98
• Marian Schilder (red.). Amsterdamse kloosters in de Middeleeuwen. Amsterdam: Vossiuspers AUP, 1997

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 6089
Adres: Oudezijds Voorburgwal 231
Adressen: Oudezijds Voorburgwal 231
Inschrijvingsdatum: 13-10-1970
Redengevende omschrijving: Agnietenkapel, overblijfsel van het Agnietenklooster. Eenbeukige rechtgesloten gothische dubbelkapel (1470); bovenkerk op balkenzoldering. Ter afsluiting van het voorerf: een zeer rijk gebeeldhouwd poortje (1571), bij de overplaatsing hierheen 1631 gedateerd. Klokkenstoel met gelui bestaande uit twee klokken waarvan een van A. Boolens, 1778, diam. 51 cm en een klok van onbekende gieter. Mechanisch torenuurwerk, Rutgerus van Meurs, 1787.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]