Amsterdam Monumentenstad

Damrak 28-30

Naam: De Utrecht
Adres: Damrak 28-30
Oud adres: 28: ('t Water) L125, wijk 18, klein nr. 78, kadaster F3857, verponding 1431
30: ('t Water) L123, wijk 18, klein nr. 76, kadaster F3859, verponding 1429
Postcode: 1012LJ
Gebouwtype: Handelsgebouw/kantoor
Bouwjaar: 1904-1906
Architect: A.J. Kropholler en J.F. Staal
Opdrachtgever: N.V. Levensverzekering Maatschappij Utrecht
Restauratie: 2014

(21 afbeeldingen)

Damrak 28-30

De bouw van het kantorengebouw en het winkelmagazijn voor de levensverzekeringsmaatschappij 'Utrecht' hangt nauw samen met de economische groei aan het einde van de 19de eeuw en de stedenbouwkundige ontwikkelingen in Amsterdam. Sinds de opening van het Centraal Station was het Damrak de voornaamste toegangsweg van de stad geworden. Van de talrijke initiatieven die daarna werden ontplooid om hier een grootsteedse boulevard aan te leggen kwam weinig terecht. Wel werden verschillende traditionele woonwinkelhuizen vervangen door winkels in eigentijdse vormgeving met grote etalages die de aandacht van de voorbijgangers moesten trekken. Ook de 'Utrecht' gebruikte architectuur als middel om klanten te werven. In Amsterdam verrees bijvoorbeeld in haar opdracht de winkelgalerij in de Raadhuisstraat. Net als aan het Damrak is er sprake van opvallende architectuur, staat de naam van de verzekeringsmaatschappij prominent aan de gevel en heeft het beeldhouwwerk betrekking op het verzekeringswezen. Dat betaalde premies werden gebruikt voor de, als solide beschouwde belegging, in onroerend goed moest vertrouwen wekken en degelijkheid uitstralen. De Utrecht 'steunt dus de Beeldende Kunsten en hare reclame is eene steeds beter wordende geldbelegging'.

Damrak 28-30 werd ontworpen door de architecten A.J. Kropholler (1881-1973) en J.F. Staal (1879-1940), die van 1902 tot 1910 samenwerkten. Het kantoorgebouw, dat in de periode 1904-1905 verrees, nam de plaats in van drie woonwinkelhuizen. Voor de realisering van het vijfendertig meter hoge gebouw werd vrijstelling van de maximaal toegestane bouwhoogte verkregen. Door de omvang werd het bouwwerk al snel na de oplevering geassocieerd met wolkenkrabbers. Feitelijk duiden vooral het gebruik van kostbare materialen, de skeletconstructie en het gebouwtype op Amerikaanse invloeden. Aan de Damrak-gevel werd gepolijst Labradorgraniet gebruikt voor de begane grond en de entresol. Het deel met pilasters en afsluitende topgevels is bekleed met groen Zweeds marmer (tegenwoordig verdwenen onder een verflaag). Op het dak en de torenbekroning is koper gebruikt. Overigens is de, minder in het zicht staande, zijgevel aan de Karnemelksteeg opgetrokken van baksteen. Doordat de vloeren rusten op door gietijzeren kolommen ondersteunde stalen balken, is een flexibele indeling van de plattegrond mogelijk dan bij de gangbare constructies met dragende muren. Dit was ideaal voor het uit Amerika overgewaaide 'kantorengebouw', waarbij de toekomstige huurders nog niet bekend waren tijdens de ontwerp- en bouwfase. De bouwheer, verzekeringmaatschappij 'Utrecht', nam het pand pas in 1935 in gebruik als bijkantoor. De winkelruimte werd verhuurd aan de firma Dake, haar naam is nog vaag te lezen in het graniet op de hoek.

De gevelopzet van het kantoor/winkelgebouw kent een traditionele driedeling met in dit geval een hoge onderbouw, het door pilasters onderveelde en door een forse kroonlijst begrensde middendeel en de afsluitende topgevels met zadeldak en torentje. Opvallende elementen van de vormgeving zijn de verticaliteit, onder bereikt door de gegroefde pilasters dicht bij elkaar te plaatsen en de vensters en borstweringen daartussen naar achteren te zetten, en de levendigheid, onder andere bereikt door de forse lijsten en het beeldhouwwerk. J. Mendes da Costa (1863-1939) ontwierp onder andere de kapitelen in de vorm van twee ruggelings geplaatste uiltjes, gestileerde pelikanen die dienst doen als consoles en gestileerde bloem- en dierfiguren als bavianen die aan de gevel te vinden zijn. Karakteristiek voor dit werk van Mendes da Costa is de gestileerdheid, het gebruik van strakke lijnen en vlakken en het afzien van detaillering.

De vijf meer dan levensgrote beelden van zijn hand, ter hoogte van de pui, symboliseren de Beschermende Liefde, de Spaarzaamheid, de Wijsheid het kwaad bedwingend, de Wisselvalligheid der Tijden en – op de hoek van de Karnemelksteeg – de Waakzaamheid. Het bronzen beeldje boven de hoofdingang, een biddende vrouw voor het Rad van Fortuin, verbeeldt de Aanbidding. Deze symbolische voorstellingen raken aan de thema's en motieven die de verzekeringsmaatschappijen gebruikten in hun reclameaffiches: de wisselvalligheid van het bestaan en de mogelijkheid je te verzekeren tegen de financiële consequenties van slechtere tijden.

Zie ook Damrak 26-27 dat eveneens voor de verzekeringsmaatschappij 'Utrecht' werd gebouwd door dezelfde architecten.

Het gebouw werd in 2014 gerestaureerd door Architectenbureau Kentie en Partners Architekten die tegelijkertijd ook Damrak 26-27 en Damrak 25 aanpakte.

Gebruikte literatuur:

• Vincent van Rossem. 'Jan Frederik Staal (1879-1940)'. Binnenstad 271 (juli/augustus 2015)
• Hannah Schoch. 'Kantoorbouw in de binnenstad.' In: Vincent van Rossem (red.). Amsterdam maakt geschiedenis. Amsterdam, 2004: p. 213-233
• Website van Bureau Monumenten & Archeologie

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518299
Adres: Damrak 28-30
Adressen: Damrak 28
Inschrijvingsdatum: 12-12-2001
Redengevende omschrijving: Omschrijving. In 1904-1906 naar ontwerp van Kropholler en Staal gebouwd verzekeringskantoor genaamd "De Utrecht", onderdeel van het complex "De Utrecht". Op een samengestelde plattegrond tot stand gekomen geheel onderkelderd verzekeringskantoor bestaande uit een begane grond, entresol, drie kantoorverdiepingen en een mezzanin onder een samengesteld schilddak met forse tot topgevelachtige formaten uitgebouwde dakkapellen. De onderpui is van gepolijst Labrador-graniet, de bovenbouw van groen Zweeds marmer. Het dak en de schoorstenen zijn bedekt met koper. Gevel Damrak. Acht vensterassen breed. Gevel eindigt in twee topgevels en een spits gedekte toren met uitkraging op de hoek. Gelijkstraats grote getoogde vensteropeningen met in de afgeschuinde hoek de voormalige winkelingang waarboven de nog in het graniet gebeitelde naam DAKE zichtbaar is. Geheel links tweede ingang. Daarboven gelegen tussenverdieping met diepgelegen rechthoekige vensters tussen sierconsoles. Bovenliggend balkon over vier vensterassen op zware sierconsoles. Drie bovengelegen kantoorverdiepingen enigszins teruggerooid achter gecannelleerde Colossale pilasters met gebeeldhouwde kapitelen. Tussen de pilasters grote rechthoekige vensteropeningen. De meest links gelegen vensteras toont een erker over vier verdiepingen op zware sierconsoles. Boven de pilasterverdiepingen een kleine tussenverdieping onder een zwaar uitkragende lijst op gebeeldhouwde consoles. De twee topgevels zijn eveneens voorzien van zware uitkragende lijsten. De beelden aan de gevel hebben betrekking op het verzekeringswezen. De vijf stenen figuren ter hoogte van de eerste verdieping beelden 'De Waakzaamheid', 'De Wisselvalligheid der Tijden', 'De Wijsheid het kwaad bedwingend', De Spaarzaamheid' en 'De beschermende Liefde' uit. Boven de geheel links gelegen ingang een gebeeldhouwd Rad van Fortuin in relief met een bronzen beeld voorstellende 'De Weduwe'. In de top onder de lijst bavianen en verschillende andere in gestileerd beeldhouwwerk uitgevoerde dierfiguren. Gevel Karnemelksteeg. Gelijkstraats grote vensteropeningen. Bovenverdiepingen in baksteen met regelmatig geplaatste verticaal onderverdeelde vensters. Interieur. Trappenhuis (met gestileerde kapitelen in de vorm van dierfiguren) en gangen nog in originele staat. Op elke verdieping houten banken met verwarmingsrooster. Op de derde verdieping een groot glas-in-lood raam en een tegelmozaiek. Op iedere verdieping Chetwood- en Lipskluizen. Waardering. Winkel-kantoorpand met deels nog aanwezig oorspronkelijk interieur van algemeen belang vanwege de cultuurhistorische waarde als uiting van het fenomeen van het opkomend verzekeringswezen en tegelijk als exponent van het veranderingsproces van het Damrak van woonstraat naar winkel- en kantoorstraat, een proces dat zich rond de eeuwwende heeft afgespeeld. Bovendien van architectuurhistorische belang vanwege het Amerikaanse stijlidioom. Van belang als onderdeel van het complex.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]