Amsterdam Monumentenstad

De bijzondere gebogen gevel van Herengracht 442

Adres: Herengracht 442
Oud adres: X442, wijk 56, klein nr. 541, kadaster I933, verponding 3079
Postcode: 1017BZ
Gebouwtype: Handelsgebouw/kantoor
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Art Nouveau
Bouwjaar: 1906
Architect: J.A. van Straaten jr.
Opdrachtgever: Friesch-Groningsche Hypotheekbank

(15 afbeeldingen)

De bijzondere gebogen gevel van Herengracht 442

Het oude huis werd in 1905 gesloopt voor nieuwbouw voor de Friesch-Groningsche Hypotheekbank. Het ontwerp van J.A. van Straaten jr. in Jugendstil kreeg gemengde kritieken, maar de gebogen gevel van groene verblendsteen en graniet met wapens van Friesland, Amsterdam en Groningen past wonderwel in de gevelwand. Dat is misschien te danken aan het feit dat de gevel een klassieke opbouw heeft bestaande uit basement, middengevel en een gevelbeëindiging, die wel wat weg heeft van een kroonlijst: de granieten rand lijkt een architraaf en fries te hebben, maar dan op een geheel moderne wijze. De middelste drie raamassen buigen in een ronde vorm naar voren en worden gedragen door het basement, vandaar dat het gebouw wel 'het pand met de buik' wordt genoemd. De 'eerste steen' links van de deur zegt: Op 5 april 1906 / is deze steen gelegd / door B. Dorhoutmees / oud 16 jaar.

Het nieuwbouwpand met de gebogen gevel bevat een verrassing, want in de linker voorkamer op de 1ste verdieping zijn oude beschilderingen uit het in 1905 gesloopte 17de-eeuwse grachtenhuis (te zien op de tekening van Caspar Philips) aangebracht: zes doeken in een plafond waarvan de verdeling plaatsvindt door middel van balken. De beschilderingen dateren uit het laatste kwart van de 17de eeuw en werden ontdekt bij de sloop van het pand. Het grote middenvak toont Simson omringd door twee dames. De kleinere vakken zijn eveneens gevuld met figurale voorstellingen. De niet gesigneerde beschilderingen werden vroeger toegeschreven aan Gerard de Lairesse (1640-1711). Hij was een meester in het 'verkort', het dusdanig schilderen van figuren in perspectief op een plafond waardoor het lijkt alsof je ze werkelijk van onder waarneemt en hij was daarmee de wegbereider voor de illusionistische plafondstukken van Jacob de Wit en anderen. In het Groot Schilderboek (1707) schrijft De Lairesse over zolderstukken en bekritiseert hij schilders die plafonds "bekladden (...) zonder eenige de minste verkortingen, min of meer alsof dezelve tegen een opstaande muur geschilderd waren." De onbekend gebleven schilder in dit grachtenhuis heeft de aanwijzingen van De Lairesse begrepen en nagevolgd.

De centrale voorstelling stelt Simson voor, een figuur uit het Bijbelboek Richteren (16:4-21), die het volk Israël moest beschermen tegen invallen van de Filistijnen. Hij stond bekend om zijn grote fysieke kracht. Op een dag ontmoette hij de Filistijnse vrouw Delila. Simson werd verliefd op deze mooie vrouw. Delila vroeg Simson waarin zijn geweldige kracht schuilde en hoe hij overmeesterd kon worden. Uiteindelijk vertelde Simson haar dat hij zijn kracht zou verliezen als zijn haar zou worden afgeschoren. Terwijl hij sliep knipte Delila de haarlokken van Simsons hoofd, waarna Simson door de Filistijnen werd overmeesterd. De plafondschildering toont Simson met Delila en de personificatie van het bedrog. Simson wordt vastgebonden. Een hoekstuk toont het wegdragen van de deur van de stadspoort van Gaza, een andere episode uit het Bijbelverhaal. Met enige fantasie kunnen we daarin ook de planken van de vloer zien die de plafondschildering als het ware opent.

Gebruikte literatuur:

• J.B.L. De Balbian Verster. 'De bocht van de Herengracht'. Jaarboek Amstelodamum 27 (1930): p. 179-260
• Sjaak Priester. 'Bouwmeester De Bijenkorf eindigde in de goot'. Ons Amsterdam 62 (2010), nr. 5: p. 213-215
• Hans Tulleners. De Gouden Bocht. 21 monumenten aan de Amsterdamse Herengracht. Open Monumentendag 1989. Amsterdam, 1989: p. 59
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Het woonhuis in de stad. Amsterdam, 1993: p. 488

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 13328
Functie: Bankgebouw
Architect: Straaten, J.A. van
Jaartal: 1906
Bouwstijl: Rationalisme

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518333
Adres: Herengracht 442
Adressen: Herengracht 442 A B C D
Inschrijvingsdatum: 12-12-2001
Redengevende omschrijving: Inleiding. Een in 1905-1906 door J.A. Van Straaten in een verstrakte Art Nouveau-stijl gerealiseerd KANTOORGEBOUW met EENGEZINSWONING en HEK, gebouwd in opdracht van Mr. Rudolf Pabus Dorhout Mees, een van de directeuren van de N.V. Friesch-Groningsche Hypotheekbank te Groningen. In 1951 is het tuinhuis vervangen door een nieuw. In 1968 kwam het pand in handen van de ABN, thans ABN-AMRO. Omschrijving. Op een rechthoekige plattegrond opgetrokken bankgebouw op een granieten sokkel (souterrain) en eveneens granieten stoep bestaande uit een souterrain, bel-étage en twee bouwlagen met een recht afgesloten gevel onder een plat dak. Het pand is geheel onderkelderd. De verdiepingen zijn opgetrokken uit een groene verblendsteen. De rechthoekige ingang bevindt zich uiterst rechts met boven de ingang in steen gebeiteld het huisnummer 442. Links van de ingang een inscriptie waaruit blijkt dat de eerste steen werd gelegd door de 16-jarige Bernardus Dorhout Mees, zoon van de directeur. Vanaf de eerste verdieping in de middelste drie traveeen een geheel doorlopende erker gedragen door twee zware natuurstenen consoles. Boven de erkervensters van de eerste verdieping het wapen van Amsterdam geflankeerd door de wapens van Friesland en Groningen. De vensters met schuiframen zijn alle regelmatig in de gevel geplaatst met onder elke rij vensters een overstekende granieten band. Het fries onder het dak is voorzien van een blokversiering. In de friezen boven de vensters van de tweede en derde verdieping door middel van stippen aangebrachte kruisvormige versieringen. Voor het pand bevindt zich een hekwerk tussen granieten posten. INTERIEUR. Uit het oude pand, dat van 1892 tot 1905 diende als inrichting voor spraakgebrekkige en achterlijke kinderen, komt een plafondschildering dat herplaatst is in het huidige pand en zich bevindt in de rechter voorkamer op de benedenverdieping. Het is een schildering met taferelen uit het leven van Simson en een voorstelling met een kind met bloemen. Waardering. Kantoorpand met bijbehorend interieuronderdelen en met hek in een verstrakte Art Nouveau-stijl van J.A. van Straaten van belang vanwege de architectuurhistorische waarde alsmede van belang vanwege het bijzondere materiaalgebruik.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]