Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 168

Adres: Herengracht 168
Oud adres: LL149, wijk 42, klein nr. 403, kadaster E3727, verponding 2533
Postcode: 1016BP
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Halsgevel
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1638, 1728/34
Architect: Philips Vingboons
Opdrachtgever: Michiel Paauw (1638), Maria Luycken (1728-1734)
Restauratie: 1956/59, 1996

(52 afbeeldingen)

Herengracht 168

Op deze plaats werd in ca. 1618 een suikerbakkerij gebouwd. In 1638 werden de oude panden in een nieuw gebouw opgenomen voor Michiel Reyniersz Pauw (1590-1640), die in 1615 was getrouwd met Hillegonda Spiegel. Michiel was een zoon van burgemeester Michiel was de broer van raadpensionaris Adriaen Pauw die in 1648 de Vrede van Münster ondertekende. Hun vader was de eertijds oppermachtige burgemeester Reinier Pauw (1564-1636). De geheel zandstenen gevel, ontworpen door Philip Vingboons in de stijl van het Hollands classicisme, is architectonisch bijzonder. Het Bentheim zandsteen was aanvankelijk zeer lichtgekleurd, zodat men van het Witte Huis sprak. Dit is de oudste halsgevel van Amsterdam. Echter, de meeste halsgevels zijn van baksteen, waardoor de zandstenen klauwstukken goed opvallen. Bij Herengracht 168 zijn de klauwstukken in hetzelfde materiaal uitgevoerd als de rest van de gevel, nl. zandsteen, maar omdat sprake is van een middenrisaliet (de hals komt iets naar voren) kan toch gesproken worden van een halsgevel. De klauwstukken zijn overigens uiterst sober: het is slechts een eenvoudige gebogen vorm. De gevel wordt bekroond door een driehoekig topfronton en hoekvazen. In de hals bevindt zich een wapen vastgehouden door twee leeuwen. Michiel Pauw had in 1623 de Venetiaanse riddertitel verworven en liet zijn ridderwapen prominent aanbrengen aan de gevel van zijn huis. Als schildhouders dienden twee Venetiaanse leeuwen.

Het huis werd in 1728/34 verbouwd, in opdracht van de weduwe van Arnold Diks of Dix, Maria Luycken (overleden in 1744). De gevel is toen gewijzigd en versoberd: de vensters zijn gewijzigd en vergroot en de frontons boven de vensters zijn verwijderd (maar een fronton is nog zichtbaar onder het wapen in de hals, alhoewel deze een barokke detaillering heeft gekregen). Ondanks deze wijzigingen is het karakter van de gevel, in de stijl van het Hollands classicisme, min of meer onveranderd gebleven. Bij de restauratie zijn de 18de-eeuwse ramen met roedeverdeling teruggebracht.

Het in de kern 17de-eeuwse huis heeft een bijzonder fraai interieur uit deze periode in Lodewijk XIV-stijl. De stucgang met roodmarmeren pilasters (zeldzaam) heeft schijndeuren aan de linkerzijde en reliëfs en is, vooral door het fraaie, weelderig uitgevoerde stucwerk, een goed voorbeeld van een gang in Lodewijk XIV-stijl, gemaakt door Jan van Logteren (naar voorbeeld van Herengracht 520). Ignatius die alleen nog de deuren en de trap had gedaan, overleed eind oktober 1732, dus Jan heeft het daarna alleen moeten doen, met de medewerkers van het atelier. De schijndeuren suggereren een centrale gang van een huis met kamers aan beide zijden van de gang, waardoor het huis groter en voornamer lijkt dan het in werkelijkheid is. Aan het einde van de gang bevindt zich het middenlid tussen voor- en achterhuis met een binnenplaats en trappenhuis. Zowel boven de toegang naar het achterhuis als tegen het plafond bevindt zich een groot stucreliëf. Het ovale trappenhuis met houten baluster lijkt door het valse perspectief waarin het is uitgevoerd, groter en hoger dan het in werkelijkheid is. In een hoekje naast de toegang naar de binnenplaats staat het beeld Prudentia van Jan van Logteren, gesigneerd en gedateerd 1733. Er staat: 'Jan van Logteren, Ignat. zoon'. Het is de eerste keer dat Jan signeert en de wijze waarop hij dat doet, kondigt hem aan als de voortzetter van zijn vaders werk. Eigenlijk is dit een stucwerk-reliëf, maar lijkt los te staan van de muur zodat we bijna van een beeld kunnen spreken. Aan de rechterzijde van de gang bevinden zich in het voorhuis de voor- en achterkamer, die buitengewoon gaaf gebleven zijn.

Zowel de voor- als achterkamer hebben hun beschilderde behangels, plafondstukken en hoekstukjes, zogenaamde 'witjes' (grisailles), behouden, hetgeen niet vaak voorkomt in Amsterdam (men is al blij als in één kamer dergelijke interieurelementen te vinden zijn).

De voorkamer heeft een plafondstuk van Jacob de Wit uit 1728 en beschilderde behangsels van Isaäc de Moucheron (de landschappen) en Jacob de Wit (de figuurtjes in de landschappen) uit 1730. De achterkamer heeft een plafondstuk van Jacob de Wit uit 1730 en beschilderde behangsels van Isaäc de Moucheron (de landschappen) en Jacob de Wit (de figuurtjes in de landschappen) uit 1734.

Tijdens een restauratie is boven het 18de-eeuwse plafond de 17de-eeuwse balkenlaag met beschilderingen (putti) op de planken ontdekt. Boven de 18de-eeuwse beschilderingen bevinden zich dus 17de-eeuwse beschilderingen.

Bij de restauratie in 1995/97 zijn de marmeren entree en de allegorische wand- en plafondschilderingen van De Moucheron vollledig hersteld. Het ovale trappenhuis is in oorspronkelijke lengte teruggebracht en loopt nu door tot in de kelder. Daarnaast zijn tot dan toe onzichtbare onderdelen vrijgemaakt en in ere hersteld zoals de binnenplaats, een waterpomp op de binnenplaats en een 17e-eeuwse plavuizenvloer.

Gebruikte literatuur:

• Bewaard in het hart, een selectie van 63 Amsterdamse woon- en pakhuizen uit de periode van 1450 tot 1825 gekozen uit een totaal van 650 percelen die tijdens de eerste tien jaar van het gemeentelijk Bureau Monumentenzorg zijn gerestaureerd (1953-1963). Amsterdam, 1965: p. 46
• Ir. A. Boeken. Amsterdamse stoepen. Amsterdam, 1950: p. 27
• Joh. M. Coffeng. 'Het Toneel-Museum. Een greep uit zijn bewogen geschiedenis.' Ons Amsterdam 12 (1960): p. 130-139
• P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren. Beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam van de 18de eeuw. Alphen aan den Rijn, 2005: p. 223-232
• Koen Ottenheym. Philips Vingboons (1607-1678). Architect. Zutphen, 1989: p. 29-34
• Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 18-19
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 104, 276, 303, 452, 486, 490, 493, 496

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1760
Adres: Herengracht 168
Adressen: Herengracht 168
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Pand met zandstenen halsgevel, in 1638 gebouwd door Philips Vingboons, plm 1730 gewijzigd. Interieurs uit plm 1730 o.a. zeer rijke stucgang en trappenhuis door Jan van Logteren (1733) en suite met betimmeringen, wand- en plafondschilderingen door Isaac de Moucheron en Jacob de Wit.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]