Amstel bij 115 
Amstelsluizen
Naam: Amstelsluizen
Adres: Amstel bij 115
Gebouwtype: Weg- of waterwerk
Bouwjaar: 1673
(8 afbeeldingen)
Samenstel van sluizen in de Amstel, een grote in het midden en aan weerszijden een kleinere sluis. Tussen deze buitenste schutsluizen en de beide Amstelkades bevond zich destijds een spuisluis. In de 19de eeuw werden de sluizen ingrijpend gerenoveerd en aan de nieuwe eisen aangepast.
Het was burgemeester Johannes Hudde (1628-1704) die ca. 1670 kwam met het plan voor de aanleg van de Amstelsluizen en daarmee een oplossing bood voor de slechte doorspoeling van het grachtenwater en als gevolg daarvan de stank van het water. Door de aanleg van deze sluis werd het waterpeil in de stad onafhankelijk van het Amstel-peil en kon het vuile grachtenwater worden gespuid op het IJ met gebruikmaking van eb en vloed in het IJ. De tol- of 'douanehuisjes' hebben waarschijnlijk dienst gedaan ter inning van de stedelijke accijnzen.
In 2001 werden de Amstelsluizen op de rijksmonumentenlijst geplaatst "vanwege de cultuurhistorische en typologische waarde. Met name het voorkomen van de spuisluis met toldeur is van waterstaats-historisch belang in het kader van de waterverversing en als voorziening tegen het dichtslibben van de waterweg. Van belang voor de locale geschiedenis."
MIP-nummer: 12900
Functie: Douanehuisjes
Bouwstijl: Functionele baksteenarchitectuur
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518510
Adres: Amstel 115
Inschrijvingsdatum: 22-04-2002
Redengevende omschrijving: Inleiding. In oorsprong in 1673 aangelegde samenstel van SLUIZEN (sluisnummer 25, Amstelsluizen/Amstelschutsluis) met vier DIENSTGEBOUWTJES en hek- en remmingwerk, bolders e.d., gelegen in de Amstel ter hoogte van de Utrechtsedwarsstraat naar een ontwerp van de schepen en latere burgemeester van Amsterdam, de mathematicus Joannes Hudde, in samenwerking met Gerard Hasselaer en Cornelis van Oudshoorn. Hudde was tevens nauw betrokken bij de uitvoering. Afgezien van het gecontroleerd laten passeren van vaartuigen, dienden de sluizen met name de waterverversing van de getijrivier de Amstel en de burgwallen; dit om de sterk toegenomen vervuiling van Amstel en grachten tegen te gaan. Aanvankelijk voorzag het plan in twee schutsluizen; later werd dit gewijzigd in drie: een grote in het midden en aan weerszijden een kleinere. Tussen deze buitenste schutsluizen en de beide Amstelkades bevond zich destijds een spuisluis. In de 19de eeuw werden de sluizen ingrijpend gerenoveerd en aan de nieuwe eisen aangepast. In 1872 werd de kwestie van de waterverversing grotendeels opgelost doordat de toen aangelegde Oranjesluizen het IJ konden afsluiten. In de 19de eeuw werd ook de westelijke spuisluis ontmanteld; op deze plaats bevindt zich nu een vaste verbinding met het meest westelijke sluiseiland. De toldeuren van de resterende spuisluis zijn mogelijk na-oorlogs. De oorspronkelijke sluisdeuren waren van smeedijzer of brons, tegenwoordig zijn deze materialen vervangen door (giet)staal. De tol- of 'douanehuisjes' hebben waarschijnlijk dienstgedaan ter inning van de stedelijke accijnzen.
Omschrijving. Het samenstel van sluizen heeft een middensluis met twee vaargeulen; deze vaargeulen worden gescheiden door een tweetal in elkaars verlengde liggende kleinere sluiseilanden. Op één ervan, 'de Klip', bevindt zich het sluiswachterskantoor op vierkant grondplan, met gemetselde gevels met natuurstenen hoekstenen, gelede vensters met schuifraam en een zinken tentdak met roeven. Het kantoor wordt bereikt via een houten achteraanbouw onder plat dak. Aan weerszijden bevindt zich een schutsluis tussen deels met die middensluis gemeenschappelijke sluiseilanden. De drie schutsluizen zijn enkelkerend; behalve bij extreme waterstands-verschillen zijn deze doorgaans geopend. De puntdeuren worden door middel van kaapstanders met een horizontale windas en houten bomen geopend en gesloten. Aan de oostzijde bevindt zich de nog resterende dubbele spuisluis, die behalve een stel puntdeuren ook een toldeur bezit. Aan de westzijde bevindt zich een vaste oeververbinding met rijdek. De twee eveneens op vierkant grondplan tot stand gebrachte gebouwtjes op de andere sluiseilanden hebben met natuursteen beklede gevels, aan drie zijden luiken, een eenvoudige toegangsdeur en een klein zinken tentdak met roeven. De kolk- en sluiswanden, sluishoofden e.d. zijn gemetseld in afwisselend koppen- en strekkenlagen en hebben een natuurstenen afdekking. Nabij de westelijke vaste oeververbinding bevindt zich een houten gebouwtje op rechthoekig grondplan onder zinken tentdak met roeven; mogelijk was dit een wachtlokaal of kleine materialenloods. Verder een houten traliehek en verspreid op of nabij de sluizengroep voorkomende bolders, hekwerken met gietijzeren balusters en remmingwerken.
Zowel de westelijke als de oostelijke schutsluis heeft een kleinste doorvaartwijdte van 8,5 m; zowel de westzijde als de oostzijde van de middendoorvaart een van 7 m; de spuisluis heeft een kleinste doorvaartwijdte van 2 x 6,45 m. De beide schutsluizen hebben een schutlengte van 47 m.
Waardering. Samenstel van sluizen met schutsluizen en spuisluis en bijbehorende dienstgebouwtjes, bedieningsmateriaal, sluiseilanden, -hoofden, -deuren e.d. van algemeen belang vanwege de cultuurhistorische en typologische waarde. Met name het voorkomen van de spuisluis met toldeur is van waterstaats-historisch belang in het kader van de waterverversing en als voorziening tegen het dichtslibben van de waterweg. Van belang voor de locale geschiedenis.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: juni 2021