Keizersgracht 412 
Adres: Keizersgracht 412
Oud adres: HH428, wijk 33, klein nr. 583, kadaster E3209, verponding 5849
Postcode: 1016GC
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Neostijlen
Bouwjaar: 1675±, 1881
Architect: A.L. van Gendt (1881)
Opdrachtgever: Pieter Bartels (1675)
(9 afbeeldingen)
19de-eeuwse gevel met rechte kroonlijst en versierde dakkapel, daarachter ouder pand. Interieur: geschilderde balken met figuratieve voorstellingen, toegeschreven aan Hermannus Collenius (1650-1723) (3de kwart 17de eeuw) in 1995 uit pand VERWIJDERD.
Vroeg-17de-eeuwse plafondschilderingen zijn doorgaans aangebracht op de vloerplanken tussen de balken, laat-17de-eeuwse op de planken van een verlaagd plafond, dat onder de balklaag is getimmerd. Aan het einde van de 17de eeuw zien we op linnen geschilderde plafondstukken ontstaan, o.m. van De Lairesse en later Jacob de Wit. Deze plafondschilderingen op doek zijn aangebracht in een stucplafond onder de balklaag. Het plafond van Keizersgracht 412 behoort tot de tweede categorie van op een verlaagd houten plafond aangebrachte beschilderingen. Het gaat om een plafondschildering van circa 8 bij 5 m² op elf eikenhouten panelen. De schilderingen zijn 'in situ' geschilderd: er is sprake van een zogenaamde baard, een afbreekrandje waaraan je kunt zien dat ter plaatse een grondering is aangebracht en dus ook dat het aldaar is geschilderd. Op het verlaagde plafond zijn schijnbalken met rozetten geschilderd. De mythologische voorstellingen daartussen tonen diverse goden en godinnen. Enkele goden zijn aan hun attributen te herkennen, zoals Jupiter, Apollo, Minerva, Mars, Venus en Neptunus. Op het centrale stuk is Apollo te zien op een door twee paarden voortgetrokken triomfwagen. De restaurator Milko den Leeuw schrijft de schilderingen toe aan Hermannus Collenius (1650-1723). Toen Collenius 22 jaar oud was, werd hij uitgenodigd als deskundige om een uitspraak te doen over een Italiaans schilderij. Op jonge leeftijd had hij dus al een zekere reputatie verworven en mogelijk had hij toen ook al in Amsterdam gewerkt. Gezien de overeenkomst van deze beschilderingen met andere werken van Collenius, is het aannemelijk dat hij dit plafond circa 1675 heeft gemaakt.
Het plafondstuk werd in 1995 uit het pand verwijderd. Dat kon zomaar, omdat het pand toen nog geen beschermd monument was. Het grachtenhuis is gebouwd in ca. 1675, maar heeft in 1881 een nieuwe voorgevel in neo-renaissance stijl gekregen. Vanwege deze 19de-eeuwse voorgevel is het pand niet op de Rijksmonumentenlijst geplaatst, terwijl achter de gevel het 17de-eeuwse grachtenhuis nog geheel aanwezig is. Het bijzondere interieur was wel bekend: in de Voorloopige Lijst der Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst, deel Amsterdam, uit 1928(!), wordt het pand genoemd en het interieur beschreven: een grote houten zoldering beschilderd met mythologische voorstellingen uit het derde kwart van de 17de eeuw, in de trant van Cornelis Holsteyn en Nicolaes de Heldt Stockade. Ook het standaardwerk Bouwen in Amsterdam van Zantkuijl noemt het plafond (p. 487-488). Het pand had daarom op de gemeentelijke monumentenlijst moeten staan, was daar ook voor geselecteerd, maar het was er helaas nog niet van gekomen. Deze kwestie illustreert dat vaste interieuronderdelen het best bewaard blijven en ook het meest waardevol zijn als zij in hun context blijven. Overigens is het plafond uit elkaar gehaald en de onderdelen werden als losse stukken geveild. Van een aantal stukken is de huidige verblijfplaats bekend (om redenen van privacy wordt dit niet vermeld).
Gebruikte literatuur:
- Vincent van Rossem. 'Amsterdam 1900. Adolf L. van Gendt (1835-1901), Johan G. van Gendt (1866-1925), Adolf D.N. van Gendt (1870-1932).' Binnenstad 234 (juni 2009)
- Walther Schoonenberg. 'Geschilderd plafond van Keizersgracht 412 dreigt uit Nederland te verdwijnen.' In: Binnenstad 218 (okt. 2006)
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Het woonhuis in de stad. Amsterdam, 1993: p. 488
MIP-nummer: 12517
Functie: Woonhuis
Architect: Gendt, A.L. van
Jaartal: 1884
Bouwstijl: Neorenaissance XIXB
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: GM
Monumentennummer: 203028
Adres: Keizersgracht 412
Adressen: Keizersgracht 412 A B C D E F
Inschrijvingsdatum: 21-09-2004
Redengevende omschrijving: Het pand is van belang voor de gemeente Amsterdam vanwege de architectuurhistorische en beeldbepalende waarde. De verbouwing betreft uitsluitend de voorgevel. Het achterhuis, in oorspronkelijke 17e-eeuwse staat, bezit nog een fraaie plafondschildering.
Opmerking: In het achterhuis bevindt zich een vlak plafond waarop balken zijn geschilderd waardoor er compartimenten ontstaan. In deze vakken zijn mythologische voorstellingen geschilderd in de trant van Holsteyn en Nicolaes de Heldt Stockade. Het plafond dateert van het derde kwart van de 17de eeuw. Door de fotodienst van de RDMZ is onlangs een uitgebreide fotoserie gemaakt. De plafondschildering verkeert in een zorgelijke staat en behoeft nodig restauratie.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: april 2021