Keizersgracht 399 
Adres: Keizersgracht 399
Oud adres: HH463, wijk 33, klein nr. 189, kadaster E4078, verponding 5896
Postcode: 1016EK
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Halsgevel
Bouwjaar: 1665, 1720±, 1ste kwart 19de eeuw
Opdrachtgever: Cornelis Spruijt (1612-1680)
Eigendom: Huis Marseille
Restauratie: 2013
(28 afbeeldingen)
Halsgevel begin 19de eeuw herbouwd met gebruik oude 17de-eeuwse geveltop, klauwstuk met bloem- en fruitmotief, gebogen topfronton, Empire-deuromlijsting. Interieur: verbouwd in ±1720 met fraaie zaal in Lodewijk XIV-stijl met een groot plafondstuk met illusionistische mythologische voorstelling van Johannes Voorhout II (de Jonge) (gesigneerd I. Voorhout)
Het oorspronkelijk rond 1620 gebouwde grachtenhuis werd in 1665 verbouwd en gemoderniseerd en maakte toen deel uit van een vierling. De opdrachtgever was de doopsgezinde diamantslijper Cornelis Spruijt (1612-1680). Begin 19de eeuw werd de gevel uit 1665 herbouwd met gebruikmaking van de 17de-eeuwse klauwstukken en het segmentvormig fronton. Het is een vroeg voorbeeld van een herplaatste geveltop. De Empire-deuromlijsting is toen aangebracht.
Het huis bestaat uit een voor- en achterhuis met daartussen het trappenhuis en een binnenplaats. Bij houtonderzoek bleek dat de timmerlieden die de kap hadden gebouwd, daarvoor secundair materiaal gebruikten: jaarringanalyse leerde dat de bomen die hiervoor werden gebruikt al rond 1475 waren gekapt. Dit betekent niet dat het huis oorspronkelijk uit 1475 dateert, maar dat het hout tweedehands was. Het huis heeft minimaal drie keer een grote verbouwing ondergaan: ca. 1720 (inwendig), begin 19de eeuw en begin 20ste eeuw. Het grachtenhuis heeft een bijzonder fraaie en goed bewaard gebleven zaal in Lodewijk XIV-stijl met een symmetrische lambrisering en een groot plafondstuk met een illusionistische mythologische voorstelling van Johannes Voorhout II (de Jonge) (gesigneerd I. Voorhout). Het boezemstukje op de fraaie schouw is een geschilderd borstbeeld van Seneca naar Rubens. De structuur van het grachtenhuis is toen ingrijpend veranderd. Bij binnenkomst valt direct een overblijfsel op van het 17de-eeuwse trappenhuis in de voorhal (voorhuis). Dit trappenhuis is verwijderd en vervangen door een nieuw trappenhuis naast de binnenplaats. In diezelfde tijd is het 17de-eeuwse achterhuis vergroot. De gang met schijndeuren en nissen bevat helaas geen 18de-eeuws stucwerk meer. Van een 18de-eeuwse monumentale trap resteren nog enkele balusters en de beginbaluster. Het grootste deel van de trap dateert uit het begin van de 20ste eeuw. In het achterhuis bevindt zich een vrijwel intacte stijlkamer uit ca. 1720. De zaal in Lodewijk XIV-stijl is afgetimmerd met een houten lambrizering en bevat een marmeren schouw met een houten boezem voorzien van een spiegel en een schoorsteenstukje op doek. De grootste verrassing betreft een indrukwekkend plafondstuk met een mythologische voorstelling en vier geschilderde hoekstukken, zogenaamde grisailles. Het plafondstuk wordt omringd door een geschilderde lijst met fraai uitgewerkte motieven in de stijl van Daniël Marot. De toegangsdeur van de zaal is opgenomen in de lambrizering, maar helaas zijn de contouren van de deur door niet-oorspronkelijk lijstwerk aangegeven. De ramen die uitzicht bieden op de tuin zijn in de 19de of begin-20ste eeuw vervangen door openslaande deuren met roedenvensters.
Het ruim vijf bij acht meter grote plafondstuk is gesigneerd op de luit die het engeltje linksboven vasthoudt: I. Voorhout; de handtekening van Johannes Voorhout (1647-1723). Deze Amsterdamse schilder moet dit plafondstuk aan het einde van zijn leven hebben geschilderd. Hij was als schilder actief in Amsterdam in de periode 1707-1723. Voorhout is een karakteristieke vertegenwoordiger van de Amsterdamse historieschilderkunst. Tevens schilderde hij genrestukken in de trant van Gerard ter Borch. In het Rijksmuseum bevindt zich een groot schilderij van zijn hand. Daarnaast heeft hij drie piepkleine schilderijtjes in het beroemde poppenhuis van Petronella Oortman geschilderd, dat zich eveneens in het Rijksmuseum bevindt. Het Poppenhuis dat ontstaan is tussen 1690 en 1710 geeft een goed beeld van het interieur van een Amsterdams grachtenhuis uit die tijd en kan dus goed worden bekeken in vergelijking met Keizersgracht 399.
De door Voorhout geschilderde figuren op het plafond van de zaal van Keizersgracht 399 stellen Mercurius, Venus en de Vrede voor. Venus krijgt van Amor een vlammend hart aangeboden, terwijl een putto een gouden ring tussen haar en Mercurius houdt. De personificatie van de Vrede tevens Voorspoed houdt in de ene hand een hoorn des overvloeds en in de andere hand een olijftak. Verder zien we een groepje van drie putti die een bloemenkorf dragen en de al eerder genoemde putto met luit. Een puzzel vormde de ontcijfering van de vier hoekstukken met twee mannen- en twee vrouwenfiguren. We zien een man met een herdersstaf in de hand die door een slang in zijn been wordt gebeten terwijl twee bliksemstralen in zijn richting schieten, een vrouw met een juk op haar schouders en in de hoek een kraanvogel, een vrouw met een diadeem en een wijde mantel, die in haar ene hand een waaier heeft en in haar andere hand een schild en tenslotte een gevleugelde mannenfiguur, die in elke hand een zandloper houdt, terwijl vanuit een hoek een haan toekijkt. In de Iconologia van Ripa vonden we twee prenten die vrijwel identiek zijn aan twee van de bovengenoemde geschilderde grisailles. De jongeman die in zijn been wordt gebeten door een slang stelt het gevaar voor, 'Pericolo', de jonge vrouw met het juk en de kraanvogel verbeeldt de dienstbaarheid of slavernij, 'Servitu' - de kraanvogel staat voor de macht om tegenstand te bieden. De andere twee voorstellingen zijn niet afgebeeld in Ripa. In de gevleugelde man met de zandlopers herkennen we echter de verstrijkende of voortsnellende tijd, met in de hoek een wakkere haan. De rijk geklede vrouw met het schild is minder gemakkelijk te ontraadselen. Haar diadeem kan wijzen op waardigheid, zedigheid en verstand, de lange mantel zou rijkdom kunnen verbeelden, maar in combinatie met het schild ook kuisheid. Mogelijk staat de figuur voor de rijkdom en waardigheid die beschermd dienen te worden.
Gecombineerd met het centrale plafondstuk krijgen we een programma dat mogelijk iets zegt over de bedoeling van de schilder of over de toenmalige bewoners van Keizersgracht 399. Als Mercurius en Venus, handel en liefde, een verbond aangaan – denk aan de gouden ring – komen daar vrede en voorspoed uit voort. Vanuit de hoeken van het plafond klinken echter verschillende vermaningen. Wanneer we de mannelijke personificaties met Mercurius in verband brengen en de vrouwelijke met Venus, wordt ook de betekenis van de hoekstukken in relatie tot het middendeel duidelijk: handel gaat gepaard met gevaar en is alleen succesvol wanneer men de tijd niet achteloos laat verstrijken, terwijl liefde is gebonden aan dienstbaarheid en kuisheid.
Het grachtenhuis is bij het Huis Marseille, Keizersgracht 401 getrokken via een doorbraak door de bouwmuren, waardoor het voor het publiek toegankelijk is. Bij de laatste restauratie in 2013 is de kleurstelling van de zaal ingrijpend gewijzigd van groen naar rood. Er is toen ontdekt dat het achterhuis al in de 17de eeuw bestond en in de 18de eeuw is vergroot. Dit was te zien aan de overgang in het metselwerk achter de bespanningen.
Gebruikte literatuur:
- Jephta Dullaart. 'Met plank of doek bekleed'. Amsterdamse figuratieve plafondschilderingen uit de zeventiende en begin achttiende eeuw. Amsterdam (ongepubliceerde doctoraalscriptie UvA) 2003: p. 106-107
- Huib Rowaan. 'Plafond zaal Keizersgracht 399'. De Lamp 92-93 (juli 1985): p. 39
- Walther Schoonenberg. 'Keizersgracht 399. Een Amsterdams grachtenhuis met verrassingen'. Binnenstad 228/229 (juni 2008)
- Hans Tulleners. Een pracht van een gracht. 23 monumenten aan de Amsterdamse Keizersgracht. Open Monumentendag. Amsterdam: Bureau Monumentenzorg, 1988
- Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 40-41
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2337
Adres: Keizersgracht 399
Adressen: Keizersgracht 399
Inschrijvingsdatum: 09-06-1970
Redengevende omschrijving: Pand met halsgevel (XVIIc, geheel verbouwd XVIII) deuromlijsting uit plm 1800.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: september 2023