Keizersgracht 102 
Remonstrantse kerk
Naam: Remonstrantse kerk
Adres: Keizersgracht 102
Oud adres: RR154, wijk 47, klein nr. 442, kadaster D5364
Postcode: 1015CV
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Fantasiegevel
Bouwstijl:
Neostijlen
Bouwjaar: 1630, 1876, 1881
Architect: J. Springer (1876), D. van Oordt en Zn (1881)
Eigendom: Amerpodia
Restauratie: 1990?
(52 afbeeldingen)
Deze 19de-eeuwse gevel uit 1876 vormt de toegang van een 17de-eeuwse schuilkerk uit 1629/30 hierachter, gebouwd binnen het bouwblok dus onzichtbaar vanaf de straat: een Remonstrantse kerk, de grootste schuilkerk van Nederland. De galerijkerk heeft galerijen op zuilen, een type dat vrij gangbaar is in Amsterdam. De halfcirkelvormige kerkramen, evenals de grote toegangsdeuren, verraden de hierachter gelegen schuilkerk. In de in 1876 gesloopte klokgevel zat eveneens een toegangsdeur naar de kerk. Zie ook: Keizersgracht 104.
Alleen de publieke kerk mocht in de 17de eeuw kerken met torens bouwen. De andere gezindten werden oogluikend toegelaten, maar hun kerken mochten vanaf de straat niet als zodanig herkenbaar zijn. In 1629 zochten de wijnhandelaar Antoni de Lange en Jan van Hartoghvelt naar een geschikte locatie voor een schuilkerk voor de remonstrantse gemeenschap. Achter een aantal panden aan de Keizersgracht verrees de grootste schuilkerk van Nederland. Vondel merkt in een een gedicht op om "U niet te seer te vergaepen aan de prael van sichtbare kercken". De kerk werd door Episcopius ingewijd op 8 september 1630 en was bereikbaar door poortjes in de gevel van Keizersgracht 102 en 108. De Remonstrantse gemeente bezat al Keizersgracht 102, maar wist het complex uit te breiden met de buurpanden 100, 104, 106 en 108.
De kerk heeft een driebeukige aanleg op een vrijwel vierkante plattegrond van 18 bij 20 m en telt zes traveeën. De kerk doet wel denken aan de Zuiderkerk, maar heeft toch een geheel andere opzet. De kerk is van het type galerijkerk dat erg geschikt is voor schuilkerken, omdat door de galerijen op een kleine oppervlakte veel mensen de kerkdienst konden bijwonen. (R. Meischke noemde de Remonstrantse kerk de "oudst bekende galerijkerk".) Aan drie van de vier zijden is een dubbele galerij van twee galerijen boven elkaar, terwijl aan de vierde zijde de preekstoel staat. De galerijen worden gedragen door een klassieke architectuur bestaande uit Toscaanse, Dorische en Ionische zuilen. Piedestals ontbreken waardoor de balustraden tussen de zuilen ingeklemd staan. Er waren drie tongewelven (nu alleen nog boven de middenbeuk). De kerk heeft een volledig houtskelet dus dunne muren.
In 1690 werd besloten een orgel te plaatsen. Om dat mogelijk te maken werd aan de zuidgevel een uitbouw gerealiseerd. Het orgel gebouwd door de firma Weygman te Düsseldorf was pas in 1719 gereed. Het oorspronkelijke binnenwerk van 1719 met wijzigingen door Christian Müller in 1724 werd door Flaes & Brünjes in 1862 geheel vernieuwd.
Aan het inwendige houtskelet van de traditionele houtskeletbouw zijn aan de buitenzijde vermoedelijk in 1773 nog steunberen toegevoegd voor de constructieve stevigheid. Er stonden huisjes tegen de kerk, na afbraak in 1772 bleek de noordelijke muur in zo'n slechte staat dat werd besloten steunberen te bouwen. Ook aan de zuidelijke muur werden steunberen gebouwd. Inwendig vond een verandering plaats door de eerste galerij aan de noordzijde met één travee te vergroten om meer plaats aan kerkgangers te bieden. Het is niet duidelijk wanneer dat precies is gebeurd. In 1876 werd naar ontwerp van J. Springer een groot bovenlicht aangebracht in het tongewelf. Daardoor kwam er meer licht in de kerk, maar het tastte wel het ingetogen karakter van de schuilkerk aan. Om die reden werd het tongewelf bij een restauratie (in 1990?) in de oude staat teruggebracht.
In 1881 werd de toegang tot de kerk verbeterd. Het oorspronkelijke pand aan de gracht had als nr. 104 een trapgevel. In de 18de eeuw was het een barokke klokgevel geworden, waarin de kerkpoort opnieuw was aangebracht. Deze werd op zijn beurt vervangen door de huidige gevel, waarin twee brede toegangsdeuren werden aangebracht. De typisch 19de-eeuwse gevel verraadt met de halfcirkelvormige kerkramen sindsdien de functie van het kerkcomplex. In dit poortgebouw biedt een ruime hal toegang tot de kerkruimte. De oorspronkelijke spiltrap die op de tekening van 1630 staat, werd daarbij grotendeels gesloopt en vervangen door een ruimer trappenhuis. Echter, het bovenste deel van de spiltrap is nog aanwezig, met de 17de-eeuwse beëindiging van de spil die ook op de tekening uit 1630 staat.
De Remonstrantse gemeente blijft de kerk tot 1957 gebruiken. Na jarenlange leegstand sticht Huub Oosterhuis hier een nieuwe kerkgemeente die hij De Rode Hoed noemt, naar het woonhuis en gevelsteen op Keizersgracht 104. Het gebouw is tegenwoordig in gebruik als centrum voor cultuur, opinie en debat.
Gebruikte literatuur:
- Marlin Burkunk. 'Toets en proef der loffelijker bouwkonst'. Stadsherstel op de Wallen en in de Haarlemmerbuurt. Open Monumentendag 1996, Amsterdam, 1996: p. 123
- I.H. van Eeghen. 'De restauratie van Keizersgracht 62-64'. Maandblad Amstelodamum 62 (1975): p. 25-30
- W. Kuyper. 'Het voorbeeld van de Christelijke kerk: een tempel en zijn reconstructie.' Jaarboek Amstelodamum 73 (1981): p. 69-78
- E. Lievense-Pelser. 'De Remonstranten en hun kerk'. Jaarboek Amstelodamum 67 (1975): p. 121-136
- Ir. R. Meischke. 'Amsterdamse kerken van de zeventiende eeuw.' Bulletin KNOB, 12 (1959): p. 87-130
- Hans Tulleners. Een pracht van een gracht. 23 monumenten aan de Amsterdamse Keizersgracht. Open Monumentendag. Amsterdam: Bureau Monumentenzorg, 1988: p. 49
- H.J. Zantkuijl. 'De architectuur van de Oude Remonstrantse Kerk'. Uit: Vrijburg. Geschiedenis en toekomst van een Amsterdamse schuilkerk. Amsterdam 1980: p. 21-48
MIP-nummer: 10382
Functie: Plafondschildering
Jaartal: 1872 (gevel)
Bouwstijl: ?
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2485
Adres: Keizersgracht 102
Adressen: Keizersgracht 102
Inschrijvingsdatum: 09-06-1970
Redengevende omschrijving: v.m.Remonstrantse Kerk: Rechthoekige schuilkerk (1630, sterk verbouwd in de 19e eeuw, o.a. zoldering met lichtkap) met twee galerijen aan elke zijde, gedragen door toscaanse houten zuilen. Ingangsvleugel aan de Keizersgracht uit 1876 met rondboogvensters en boogfries langs de stompe topgevel. Preekstoel, betimmering en banken uit de bouwtijd. Orgelkas uit 1719 door Thomas Weidtmann, gewijzigd in 1862. Het oorspronkelijke binnenwerk van 1719 met wijzigingen door Christian Müller in 1724 werd door Flaes & Brünjes in 1862 geheel vernieuwd. In 1909 vernieuwde P.J. Adema & Zonen de speelmechaniek vrijwel geheel. Bij een restauratie door D.A. Flentrop in 1949 werd de speelmachaniek uit 1909 vervangen door een moderne en werden enkele registers uit 1862 en 1909 gewijzigd.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: januari 2022