Amstelveld 2-12 
Amstelkerk
Naam: Amstelkerk
Adres: Amstelveld 2-12
Postcode: 1017JD
Gebouwtype: Kerk
Bouwjaar: 1668/1670, 1840
Architect: Daniel Stalpaert (1668); H. Springer/P. Hamer (1840)
Restauratie: 1988-1990
(36 afbeeldingen)
Houten noodgebouw gebouwd in 1668/70, waarschijnlijk door Stalpaert. Opgezet als een schuurkerk was het gebouw ook inwendig heel sober, tot de verbouwing van 1840 door Hendrik Springer een neo-gotische interieur werd aangebracht. Aangebouwde stenen bijgebouwen met aan de noordzijde de kosterij (Amstelveld 2).
Stadsbouwmeester Daniël Stalpaert ontwierp in 1660/62 bij de nieuwe stadsuitleg vier pleinen voor openbare kerken. Het stadsbestuur besloot in 1668 mede op aandringen van de omwonenden van het Amstelveld tot de bouw van de daar geplande kerk voor de destijds gereformeerde eredienst. Het zou een tijdelijke "houten predikschuur" worden, waarbij men zich voornam om "het plein of veld aan die Kerk egter groot genoeg te laaten, om op het zelve, t'eenigen tyde, eene steenen Kerk te konnen zetten". Als enige overgebleven houten noodkerk staat het eenvoudige kerkgebouw uit 1668/70 er nog steeds. De stenen kerk die ervoor in de plaats moest komen, is nooit meer gebouwd. Daniël Stalpaert behoorde tot de vier kerkmeesters van de nieuwe gemeente en vermoedelijk heeft hij de Amstelkerk ontworpen. Het hoge middengedeelte van de kerk meet 50 x 50 x 50 voet en wordt van de veel lagere zijbeuken gescheiden door 12 zware houten staanders. De omgaande zijbeuken zijn half zo breed als de middenruimte zodat het gehele grondplan 100 x 100 voet (28,3 x 28,3 m) meet. De eveneens door Stalpaert ontworpen Oosterkerk (1669) heeft dezelfde afmetingen. De stenen aanbouw aan de Reguliersgracht met een ingangsportaal en de eveneens stenen kosterswoning dateren uit 1673. Het duurde tot 1840 tot er geld beschikbaar kwam om de kerk te verfraaien. Een rijke weduwe, mevrouw Tonis, geb. Frederica Elisabeth Cramer, liet 25.000 gulden na om de kerk te moderniseren. Architect H. Springer won de prijsvraag, die werd uitgeschreven, en architect P. Hamer moderniseerde de kerk in neo-gotische stijl. Deze ingreep bleef beperkt tot het interieur. Kennelijk had men toen definitief besloten de noodkerk te handhaven. De kerk heeft nooit een toren gehad. De houten klokkestoel die op de oude afbeeldingen staat, is ter gelegenheid van het 300-jarig bestaan herbouwd en werd ingeluid op 20 maart 1970.
Het interieur verrast bij binnenkomst. Het hoge middengedeelte van de kerk wordt van de veel lagere zijbeuken gescheiden door 12 zware houten staanders. Aanvankelijk bestond het interieur uit standvinken van ongeschilderd grenenhout dat niet of nauwelijks gedecoreerd was, zodat de kerk het karakter had van een schuurkerk. Bij de verbouwing in 1840 door Hendrik Springer werden de staanders en balken aan het oog onttrokken door een betimmering met een neo-gotisch karakter. De halfronde bovenramen werden gewijzigd in spitsboogramen. Het vlakke plafond met acanthusbladeren, rozetten en voluten werd echter gehandhaafd. Springer ontwierp ook de orgelkast van het in 1843 door de firma Jonathan Bätz & Co. vervaardigde instrument. De vloer is nog altijd met klinkers bestraat.
De restauratie van de kerk, uitgevoerd in de periode 1988-1990 door Schakel & Schrale in opdracht van Stadsherstel Amsterdam NV, was hard nodig: veel houtwerk was verrot. Het was op dat moment de grootste en belangrijkste restauratie van de restaurerende instelling. De buitenzijde is vrijwel onveranderd gebleven, binnen is de ruimte aangepast aan de nieuwe, multifunctionele bestemming. Er werd een losstaande moderne kantoorinbouw geplaatst, waardoor de omloop niet meer bestaat. Om dat te realiseren werd op een hoogte van 1,8 m rondom in de lage beul een vloer gebouwd. Ook werd helaas het houten kerkinterieur (banken, preekstoel, etc.) verwijderd. Een ander deel van het interieur werd herbestemd tot restaurant (Amstelveld 12). De huidige keuken hiervan wordt ook wel de "stal van Napoleon" genoemd, omdat de keizer hier tijdens zijn bezoek in oktober 1811 zijn paarden had willen stallen, hetgeen in werkelijkheid nooit is gebeurd. De kerkruimte zelf is sinds de restauratie in gebruik als kantoor van Stadsherstel en expositieruimte (Amstelveld 8). De kerkruimte wordt gebruikt voor muziekuitvoeringen. Speciale vermelding verdienen de gereconstrueerde Jan van der Heijden-lantaarns aan de gevels en op palen aan het Amstelveld.
Gebruikte literatuur:
- Jaap Evert Abrahamse. De Grote Uitleg van Amsterdam. Stadsontwikkeling in de zeventiende eeuw. Bussum, 2010: p. 198-199
- M. Blokhuis, H.J. Zantkuijl, e.a. De Amstelkerk. Stadsherstel, Nieuwsbrief 59 (jan. 2006)
- Jaap Kamerling. 'Houten noodkerk uit 17de eeuw wordt multifunctioneel centrum'. Heemschut 1989: p. 27-28
- Jaap van der Veen. 'Nieuwe bestemming Amstelkerk'. De Lamp 102 (maart 1987)
- Jaap van der Veen. 'De Amstelkerk'. Ons Amsterdam 40-2 (febr. 1988): p. 50-55
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 269
Adres: Amstelveld 2
Adressen: Amstelveld 2 ;Amstelveld 4 ;Amstelveld 6 ;Amstelveld 8 ;Amstelveld 10 ;Amstelveld 12
Inschrijvingsdatum: 02-04-1970
Redengevende omschrijving: Complex bestaande uit een vierkante houten noodkerk (1670, verbouwd door W.Springer 1842) met aangebouwde stenen bijgebouwen en erf binnen schutting. Orgel met Hoofdwerk en Bovenwerk, in 1843 gemaakt door J.Batz & Comp.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: november 2021
