Amsterdam Monumentenstad

Noorderkerk

Naam: Noorderkerk
Adres: Noordermarkt 44-48
Oud adres: 46: PP778, wijk 50, klein nr. 44, kadaster D3305, verponding 5480
48: PP780, wijk 50, klein nr. 46, kadaster D3303
Postcode: 1015NA
Gebouwtype: Kerk
Bouwstijl: Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1620-1623
Architect: Hendrick de Keyser
Opdrachtgever: Stad Amsterdam
Restauratie: 1993-1998

(41 afbeeldingen)

Noorderkerk

In 1620 werd besloten dat het noordelijk deel van de Jordaan zijn eigen kerk moest krijgen: de Westerkerk lag te ver weg. De Noorderkerk is door Hendrick de Keyser ontworpen en werd gebouwd in de jaren 1620-1623. De eerste steen werd gelegd op 15 juni 1620. Op 16 april (Pasen) 1623 werd de kerk al in gebruik genomen. Na de dood van Hendrick de Keyser in 1621 werd het werk voortgezet door zijn zoon Pieter, in samenwerking met stadstimmerman Hendrick Jacobsz. Staets en stadsmetselaar Cornelis Danckerts. Staets heeft een belangrijk aandeel gehad: de houten kap en het sierlijke torentje vormen een mooi stuk timmersmanswerk. De Noorderkerk is bijzonder omdat er sprake is van een centraalbouw met een grondplan in de vorm van een achthoek en een bovenbouw in de vorm van een Grieks kruis met vier gelijke armen. De bovenbouw overheerst volkomen, althans aan de buitenzijde van het gebouw. Tijdens de renaissance werd de centraalbouw beschouwd als een ideale vorm, omdat de heldere, geometrische opzet het meest aansluit bij de humanistische principes. Bovendien sloot de vorm goed aan bij de protestantse eredienst, waarin de preekstoel een centrale plaats heeft. De kansel staat tegen een pijler en is goed te zien vanuit de gehele kerk. De plaatsing van de kerk op de Noordermarkt heeft echter nog iets Middeleeuws: de kerk staat dicht op de huizen en geen enkele straat loop recht op de kerk aan. De kerk is bovendien vrij laag, heeft geen echte toren en steekt nauwelijks uit boven de huizen.

In de vier hoeken tussen de armen van het kruis bevinden zich lagere, driehoekige ruimten die door rondbogen van de hoofdruimte zijn gescheiden. Aan de buitenzijde gaan deze lagere ruimten schuil achter de diagonaal geplaatste dienstgebouwen, waaronder de kosterij en de kerkmeesterskamer. De kosterij en de kerkmeesterskamer zijn in de 18de eeuw verbouwd, wat enigszins afbreuk heeft gedaan aan de symmetrie van het gebouw.

De sluitgevels van de vier armen zijn eenvoudiger uitgevoerd dan de gevels van de Westerkerk. De geveltoppen zijn aan de bovenzijde afgeknot en worden bekroond door een balustrade. Renaissance elementen zijn de balustrade, het gebogen fronton, de klauwstukken en de siervazen. Op de kruising bevindt zich een houten torentje met een open koepel.

In het interieur vallen de vier reusachtige losstaande Toscaanse zuilen op, waarachter langs een omgang loopt. De zuilen dragen een traditionele constructie bestaande uit houten jukken bestaande uit stijlen, korbelen en balken waarop houten tongewelven rusten. De preekstoel staat tegen één van de vier pijlers, terwijl de gemeente tussen de pijlers plaats neemt. De bouwmeester heeft gestreefd naar eenvoudig en doelmatigheid, maar het gaf de kerk een gezellige en intieme sfeer. Het interieur is in de 19de eeuw verbouwd. Het eikenhouten gewelf zit dik onder de verf. De oorspronkelijke inventaris is verdwenen. De mahoniekleurige preekstoel dateert uit 1844; het door H. Knipscheer vervaardigde orgel uit 1849. (Echter, de marmeren voet van de preekstoel is wel nog origineel.)

In de jaren 1993-1998 vond een ingrijpende restauratie plaats. Naast behoud en herstel en het goed functioneren van de erediensten, was breder gebruik van het gebouw uitgangspunt van het restauratieplan. De restauratie werd uitgevoerd in fasen; begonnen werd met de aanbouwen en de opgaande gevel aan de zuidzijde. Tegelijkertijd werden de kapvoeten en het dakhout hersteld, daarna begon het werk met de leidekkers. Na voltooiing van de oost- en noordzijde werd in mei 1995 de eerste fase van de restauratie afgerond. Nog in dezelfde maand werd begonnen met de tweede fase: herstel van de aanbouwen van de kosterswoning en entree alsmede de kap en de gevel aan de westzijde. Nadat in juni 1996 de tweede fase was afgerond, werd in januari 1997 gestart met de derde en laatste restauratiefase: het interieur en herstel van de toren die, anders dan de kerk, eigendom is van de gemeente (zoals gebruikelijk bij de oude torens van Amsterdam). Wat betreft de restauratie van het interieur en de kleurstelling werd de 19de-eeuwse situatie als uitgangspunt genomen: witgepleisterde muren en lichtgrijs geschilderde tongewelven in combinatie met het donker gekleurde overige interieur. In januari 1998 werden de kerkbanken, de zerkenvloer en andere afwerkingen onder handen genomen. De ruim f 10 miljoen kostende restauratie werd uitgevoerd onder leiding van architect Walter Kramer. Ter gelegenheid van de voltooide restauratie verscheen een boek waarin geschiedenis en restauratie van de kerk uitvoerig staan beschreven. Op 28 oktober 1998 werd in aanwezigheid van koningin Beatrix de gerestaureerde Noorderkerk officieel weer in gebruik genomen. Na de in fasen uitgevoerde restauratie is de kerkzaal in gebruik gebleven bij de Hervormde Gemeente, maar kan daarnaast tevens dienst doen voor bijeenkomsten, congressen en exposities.

Gebruikte literatuur:

• Walter Kramer. De Noorderkerk in Amsterdam. Zwolle: Waanders, 1998
• Koen Ottenheym, Paul Rosenberg, Niek Smit. Hendrick de Keyser. Architectura Moderna. Moderne Bouwkunst in Amsterdam 1600-1625. Amsterdam: SUN, 2008
• Juliet Oldenburger. 'Herstel van de kerkbanken in de Noorderkerk. Het mooie werk'. Binnenstad 294 (aug-okt. 2019)
• Ricardo. 'Restaureren duur? Het loont altijd'. Binnenstad 185 (november 2000)

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 3923
Adres: Noordermarkt 44-48
Adressen: Noordermarkt 44
Inschrijvingsdatum: 27-08-1970
Redengevende omschrijving: Noorderkerk (1620-1623, ontw.Hendrik de Keyser ?). Gebouwd in de vorm van een Grieks kruis met diagonaal tussen de armen geplaatste dienstwoningen e.d. Trapeziumvormige topgevels met balustraden. Diagonaal geplaatst vieringstorentje. Inventaris. Orgel met Hoofdwerk, Bovenwerk en Pedaal, in 1849 gemaakt door H.Knipscheer. Klokkenstoel met een klok van J. Meurs, 1621.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]