Amsterdam Monumentenstad

Munttoren, daarachter het wachtlokaal

Naam: Munttoren
Adres: Muntplein 14
Postcode: 1012WR
Gebouwtype: Verdedigingswerk
Bouwstijl: Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1480/1488, 1619/1620
Architect: Hendrick de Keyser (1619/20)
Opdrachtgever: Stad Amsterdam
Restauratie: 1955

(37 afbeeldingen)

Munttoren, daarachter het wachtlokaal

De Munttoren is een restant van de tussen 1480 en 1487 gebouwde Regulierspoort, onderdeel van de oude Middeleeuwse stadsmuur. De middeleeuwse stadspoort had twee torens met daartussen een poortgebouw. Na de stadsuitleg van 1585 was deze stadsverdediging niet meer nodig en verloor de poort zijn functie. Ten behoeve van een glasblazerij werd in 1613 de muur rechts van de poort gesloopt. Aan de andere zijde kwam in 1617 een wachtlokaal (zie Muntplein 12). Twee jaar later ging de stadspoort in vlammen op. Men vermoedde dat de brand in het glashuis is ontstaan, maar de brand kan ook in de toren zijn ontstaan waar de wacht zat. Men besloot alleen de westelijke toren te herstellen. Dit is het onderste deel van de huidige Munttoren. Aan de noordoostzijde bevindt zich, nu als steunbeer, het laatste restant van het poortgebouw. De uitkraging aan die zijde van de toren markeert de oude doorgang van de poort.

Het overblijfsel van de Regulierspoort, één massieve torenstomp, kreeg in 1619/20 een achtkantige bovenbouw en een sierlijke open spits, een uurwerk met vier wijzerplaten en een carillon, naar een ontwerp van stadsbouwmeester Hendrick de Keyser in renaissance-stijl. Het bovenste gedeelte is van hout, bekleed met lood (zoals vanwege de bodemgesteldheid gebruikelijk bij de Amsterdamse torens). Oorspronkelijk gaf een vergulde windvaan in de vorm van een os (een verwijzing naar de markt in de Kalverstraat) de windrichting aan. De os werd later vervangen door een haan.

De toren kreeg zijn huidige naam in het Rampjaar 1672, toen het niet mogelijk was zilver en goud te transporteren naar de muntplaatsen Dordrecht en Enkhuizen. Amsterdam kreeg tijdelijk het recht van muntslag: in het wachthuis werd munt geslagen.

De in 1624 op de plaats van het glashuis gebouwde zogenaamde Engelse huizen werden in 1865 en 1877 gesloopt voor de verbreding van de brug over het Singel, waardoor het besloten Schapenplein verdween. Het nieuwe plein kreeg de naam Sophiaplein, maar werd in de volksmond al snel het Muntplein of kortweg de Munt genoemd. Pas in 1917 werd dat officieel de naam van het plein. De toren bleek op den duur te klein om het Muntplein te domineren (de toren is 41 m hoog); deze rol werd overgenomen door de steeds hoger wordende omringende bebouwing, zoals het Carlton-Hotel in de Vijzelstraat.

De toren bezit één van de vijf carillons van de gebroeders Hemony die Amsterdam rijk is. De andere bevinden zich in de de Oudekerkstoren, de Zuidertoren, de Westertoren en de klokkenkoepel van het Paleis op de Dam. Het carillon bestaat tegenwoordig uit 38 klokken, 11 meer dan het oorspronkelijke aantal. De gebroeders Hemony waren de eersten die gegoten klokken op een bepaalde toon konden stemmen, waardoor het mogelijk werd deze te bespelen. Elk kwartier zet een mechanische speeltrommel de klokken in beweging en elk heel en half uur geven slagklokken het vereiste aantal slagen. Op bijzondere dagen bespeelt de beiaardier de klavieren met handen en voeten en laat hij de toren "zingen" boven de hoofden van het winkelende publiek.

In de toren werd in 1988 een wisselkantoor, een vestiging van Thomas Cook, gehuisvest. Ten behoeve daarvan werden in de gesloten zuidzijde, waar alleen schietgaten waren aangebracht, twee vensters gemaakt. Aanvankelijk was er sprake van dat het moderne strakke vensters zouden worden, maar uiteindelijk koos men naar de wens van het Bureau Monumentenzorg voor historiserende vensters, gebaseerd op de bestaande vensters. Om deze vensters te maken, werd er 15de-eeuw metselwerk verwijderd, een ingreep die werd verdedigd met het argument dat een monument dat leeg staat ten dode is opgeschreven.

Gebruikte literatuur:

• Jeroen Goudeau. 'Een wisselaar in de toren'. Binnenstad 113 (febr. 1989)
• Sjaak Priester. 'De eerste voorman van Publieke Werken.' Ons Amsterdam 62 (2010): p. 125-127
• Dik de Roon en Gabri van Tussenbroek. 'De Munttoren te Amsterdam. Bewogen geschiedenis van een stedenbouwkundige wees.' Maandblad Amstelodamum 95-6, nov./dec. 2008: p. 3-25

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 3729
Adres: Muntplein 14
Adressen: Muntplein 14
Inschrijvingsdatum: 14-07-1970
Redengevende omschrijving: Munttoren. Overgebleven toren van de Regulierspoort (XVd), verbouwd en verhoogd 1620 door Hendrick de Keyser. Onderbouw in oorspronkelijke delen rond, verder achthoekige omkleding. Houten bovenbouw met open lantaren waarin: VERKLARING. Ter uitvoering van artikel 10 lid 3 van de Monumentenwet werd op 14 juli 1970 overgeschreven door de Bewaarder van de Hypotheken en het end Kadaster te Amsterdam in deel 4500/20 het monumentenregister voor de gemeente Amsterdam, waarin ondermeer opgenomen de Munttoren, gelegen aan het Muntplein 12 en kadastraal vermeld gemeente Amsterdam, sectie F nummer 6889. Voor wat betreft de omschrijving van het carillon dient thans gelezen te worden. Klokkenspel bestaande uit 13 klokken van François en Pieter Hemony, gegoten in 1651, 1659 en 1668, en 25 moderne klokken. Trommelspeelwerk van Franz Albertsz. uit 1669, met trommel gegoten door Pieter Hemony. Op de zolder buiten gebruik gestelde klokken.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]