Amstel 51 
Amstelhof
Naam: Amstelhof
Adres: Amstel 51
Oud adres: W773, wijk 14, klein nr. 169, kadaster H0, verponding 4718
Postcode: 1018EJ
Gebouwtype: Liefdadigheid/gezondsheidszorg
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Strakke Stijl
Bouwjaar: 1681-1683
Restauratie: 2007-2009
(32 afbeeldingen)
Het Amstelhof is gebouwd als Oudemannen- en vrouwenhuis. Het heeft een lange symmetrisch opgezette sober-classicistische gevel van goede verhoudingen. De centraal gelegen toegang met Ionische pilasters, in de middenrisaliet bekroond door een groot driehoekig fronton, is een schijntoegang. Interieur: Eet- tevens kerkzaal met orgel en balustrade, antieke keuken.
De diaconie van de Nederduits Gereformeerde Gemeente - later Nederlands Hervormde Gemeente - kreeg van de burgemeesters in 1656 een flink kavel ten geschenke voor de bouw van een weeshuis aan de Binnen Amstel, op de hoek van de Zwanenburgwal en de Zwanenburgstraat. De zorg voor oude vrouwen stond ook op het verlanglijstje en in 1681 kreeg de diaconie wederom een schenking, een groot kavel tussen de (Nieuwe) Herengracht en de (Nieuwe) Keizersgracht "om bequam te bouwen een logement voor 400 ofte meer persoonen". De diaconie van de Nederduits Gereformeerde Gemeente kon aan de Amstel daadkrachtig aan het werk, dankzij een erfenis van één van de lidmaten, Barent Helleman, die op 12 oktober 1680 ongeveer f 90.000 naliet. Vóór de bouw werd het reglement vastgesteld, waarbij werd bepaald dat de weduwen vijftien jaar in Amsterdam moesten zijn ingeschreven en minstens tien jaar lidmaat van de kerk moesten zijn. Vanaf 1719 werden er tevens oude mannen in het tehuis ondergebracht. Hierdoor vond in de naam de toevoeging van één letter plaats: tussen de V en de H kwam een M: DIAOVMH, ofwel Diaconie Oude Vrouwen en Mannen Huis.
De architect is waarschijnlijk Hans Jansz. van Petersom geweest, de toenmalige stadstimmerman van Amsterdam. Binnen zestien maanden was het tehuis gereed, een enorme prestatie voor een bouwwerk van dergelijke omvang, staande op een fundering van 1.432 palen. Het sober classicistische gebouw had na de voltooiing ook de breedste gevel van Amsterdam: de gevel aan de Amstel is meer dan 76 meter lang en bestaat uit maar liefst 31 vensterassen. Karakteristiek voor het Amstelhof is deze lange symmetrische voorgevel aan de Amstel. De goede verhoudingen in de gevel en de eenvoud van het ontwerp geven het geheel een bijzondere uitstraling. Het ontwerp is symmetrisch uitgewerkt. De centraal gelegen toegang met Ionische pilasters is een schijntoegang, die om esthetische redenen in het midden is geplaatst. Uitkomend in het midden van de kerk- en eetzaal vond de architect deze toegang overbodig. De burgemeesters (met name burgemeester Joan Munter) waren het hier niet mee eens, omdat een voornaam gebouw nou eenmaal een monumentale toegang met stoep in het midden van de gevel moest hebben. De diakenen gingen met moeite akkoord en betaalden uiteindelijk f 1000 aan meerkosten. Aan weerszijden van deze hoofdingang waren de toegangen voor de "besjes", ingangspartijen met een Dorische omlijsting. De verdieping kon worden bereikt door de trappen die zich achter deze deuren bevonden.
De indeling van het gebouw was voor die tijd vrij nieuw, omdat het tehuis de beschikking had over ruime kamers, waarin plaats was voor vier weduwen. Een groot voordeel in vergelijking met de grote gemeenschappelijke slaapzalen bij andere charitatieve instellingen in de stad. Tot aan 1925 behielden de kamers hun oorspronkelijke indeling met de bedsteden. De maaltijd werd driemaal daags gebruikt in de eetzaal. Deze is gesitueerd aan de Amstel. Behalve als eetzaal werd deze ruimte ook gebruikt voor de wekelijkse godsdienstoefeningen en voor het houden van herdenkingen. Deze twee verdiepingen hoge zaal was indertijd het langste vertrek van Amsterdam, zelfs drie voet (0,85 meter) langer dan de Burgerzaal van het stadhuis op de Dam. De zaal had ooit een balkenzoldering, maar in de 19de eeuw is die door een stucplafond aan het zicht onttrokken.
Eén van de gebreken na de oplevering was het tekort aan huishoudelijke ruimten. Alle kelders werden namelijk verhuurd, één van de belangrijke inkomstenbronnen van de diaconie. De keuken naast de eetzaal was na oplevering al te klein. In circa 1725 verhuisde deze naar een ontruimde kelder in het souterrain. Deze kelderkeuken bleef tot 1862 in gebruik. Er moest op dat moment gekookt worden voor 700 mensen! De grote ketels bevonden zich binnen bakstenen mantels, waarbij de voegen in wit worden geaccentueerd; de rook wordt door ronde bakstenen pijpen in de rookkap afgevoerd. Houten trapjes waren nodig om in de ketels te kunnen roeren. Bij een restauratie is de keuken in de oorspronkelijke staat hersteld.
Na een restauratie kreeg het gebouw in 2009 een herbestemming als museum: de Hermitage Amsterdam. Er is ook een dependance van het Amsterdam Museum opgenomen in dit museum.
Gebruikte literatuur:
- L. Last. Het Diaconie Ouden Vrouwenhuis. Amsterdam, 1970
- R. Meischke. Amstelhof. Amsterdam, 1983
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 162
Adres: Amstel 51
Adressen: Amstel 51 ;Neerlandiaplein 1
Inschrijvingsdatum: 26-03-1970
Redengevende omschrijving: Diaconie Oudemannen en -vrouwenhuis (1681-1684). Groot complex, wat betreft het oude deel een langgerekt gebouw langs de Amstel en korte vleugels langs Nieuwe Heren- en Keizersgrachten, onder omlopend schilddak met schoorstenen, de vlakke gevels verlevendigd met enkele deuromlijstingen en een fronton in het midden. In de kerkzaal:a. hoofdorgel. Tweeklaviers orgel in 1810 gemaakt door J. Strumphler. In 1979 gerestaureerd door Flentrop Orgelbouwb. kabinetorgel met 7 registers, ca 1800 gemaakt door J.J. Vool.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: april 2022
