Amsterdam Monumentenstad

Poortje met fronton met kuif met daarin de gulle hand en siervazen.

Naam: Swigtershofje
Adres: Amstel 86-98
Gebouwtype: Hofje
Bouwstijl: Lodewijk XV
Bouwjaar: 1746
Restauratie: R.C. Oude Armenkantoor 1983

(23 afbeeldingen)

Poortje met fronton met kuif met daarin de gulle hand en siervazen.

Aan de Amstel staat tussen de Halve Maansteeg en de Balk in’t Oogsteeg een fraai poortje die als toegang dient voor een piepklein hofje, het Swigtershofje uit 1746. Het poortje in Lodewijk XV-stijl bevat een fraai reliëf met een gulle hand. Aan de achterzijde is het poortje gedateerd en gesigneerd: P. Pantel 1746.

Het Swigtershofje is eigenlijk niet veel meer dan een zestal huisjes (Amstel 86-96) onder één dak aan de rechterzijde van een gang ontsloten door een fraai poortje uit de bouwtijd. Het steegje loopt dood op de panden aan het Rembrandtplein. De stichter was de rooms-katholieke boekverkoper Isaac Swigters die overleed in 1750. Behalve de in 1744 gebouwde huisjes legateerde hij aan het R.C. Oude Armenkantoor (RCOAK) een stukje grond van 685 x 475 cm, en een som geld om op die plek een eigen kapel voor de bewoonsters te bouwen. Het reglement van het 'St. Jans oude Vrouwen Swigtershofje' uit 1785 bepaalt dat alleen zij die de R.K. religie zijn toegedaan en van 'goed gedrag' en ouder dan 50 jaar zijn, in aanmerking komen voor inwoning. Zij moeten een bed met toebehoren zoals vier lakens inbrengen, evenals 20 gulden voor de begrafeniskosten. Tevens wordt bepaald dat de bewoners niet mogen drinken, de vrede verstoren, schelden of vloeken, bedelen of achteloos met vuur omgaan en zij zich aan de vermaningen van de regenten dienen te houden, op straffe van uitzetting. Iemand die trouwt, wordt eveneens uitgezet, maar krijgt haar 20 gulden terug. Tenslotte wordt bepaald dat niemand op het hofje mag overnachten, anders dan wanneer ziekte of sterfgeval dit vereisen. De vrouwen mochten dus geen mannen op bezoek krijgen.

Aan het einde van de gang bevindt zich aan de linkerzijde het kapelletje, dat oorspronkelijk de huiskapel van het hofje was (Amstel 98). Het kapelletje van 685 x 475 cm, van binnen niet groter dan 460 x 465 cm, bij een hoogte van 776 cm, s mogelijk het kleinste kerkje van ons land. Altaar en altaartreden nemen een derde van de diepte in beslag, zodat er hooguit twee rijen stoelen of banken konden staan. Meer plaats voor de kerkgangers bood de aan drie zijden rondlopende galerij, die via een spiltrap vanuit de sacristieruimte bereikbaar is. Bijzonder is het stucplafond en het geheel in stucwerk gemaakte retabel, waarvan het eigenlijke altaar, evenals het altaarstuk daarboven, niet meer aanwezig was (het altaarstuk bevindt zich thans in Museum Ons' Lieve Heer op Solder). Ook twee houten beeldjes zijn verdwenen. De nog bestaande altaaropbouw bestaat uit een gebogen, door kolommen gedragen, kroonlijst met engelfiguurtjes, bekroond door een stralenbundel. De twee engeltjes schuiven een gordijn opzij boven een vergulde stralenbundel rond het Alziend Oog, bekroond door een wereldbol en een kruis, welhaast een preek in beelden. Op het gewelfde stucplafond komen vanachter een wolk voor een ultramarijnblauwe nachthemel vergulde stralenbundels te voorschijn (de nacht wijkt voor de dageraad), met in het midden van de wolk de duif, symbool van de H. Geest.

De Stichting Leefklimaat nam in 1975 de huisjes over van het RCOAK, en richtte deze in voor jongerenhuisvesting. De kapel werd gebruikt als opslagruimte en raakte steeds meer in verval. Overleg tussen het Bureau Monumentenzorg, het RCOAK en Geurt Brinkgreve leidde tot de oplossing dat de vroegere eigenaar de kapel terugkocht en de restauratie financierde. Deze werd in 1983 uitgevoerd door de Stichting Jan Pietersz. Huis onder leiding van architect Henk Schröder. Het stucwerk werd hersteld door Hans 't Mannetje en zijn medewerkers van het restauratieatelier Uilenburg.

Een aantal jaren geleden is het kapelletje verkocht aan een particulier die er een kleine woning van maakte. Vóór het altaar werd een tweepersoonsbed geplaatst en het altaar kreeg op de plaats waar een altaarstuk hoort, een spiegel. Ook de zorgvuldige op kleuronderzoek gebaseerde kleurstelling verdween: het Berlijns blauw van de galerijbalustraden werd in groen overgeschilderd. Thans is het kapelletje weer aan een andere eigenaar doorverkocht.

Gebruikte literatuur:

• Geurt Brinkgreve. 'De kapel van het Swigtershofje.' De Lamp 81/82 (okt. 1983)
• Geurt Brinkgreve. 'De kleuren in de kapel van het Swigters Hofje.' Binnenstad 197/198 (maart 2003)
• Hans Tulleners. 'Een nieuwe woonvorm op een oud hofje'. De Lamp 56 (juni 1979)

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 198
Adres: Amstel 86-98
Adressen: Amstel 88 1,2,3,H;Amstel 90 1,2,3,H;Amstel 94 1,2,3,H;Amstel 98
Inschrijvingsdatum: 26-03-1970
Redengevende omschrijving: Swigtershofje, bestaande uit een door Pieter Pantel gebeeldhouwd poortje (1756) een rij woningen en een kapel met galerijen, stucplafond en stucretabel met altaarstuk (3e kwart 18e eeuw).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]