Amsterdam Monumentenstad

OZ Voorburgwal 40

Naam: 't Haentje / Ons' Lieve Heer op Solder
Adres: Oudezijds Voorburgwal 40
Oud adres: M369, wijk 2, klein nr. 149, kadaster G629, verponding 360
Postcode: 1012GE
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Tuitgevel
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1630±, 1662
Opdrachtgever: Jan Hartman (kousenkoopman)
Eigendom: Museum Ons' Lieve Heer op Solder
Restauratie: 1965, 2010-2011

[Museum Ons' Lieve Heer op Solder]

(55 afbeeldingen)

OZ Voorburgwal 40

Oudezijds Voorburgwal 40 lijkt een gewoon grachtenhuis. Het is een vier ramen breed woonhuis met een stoep en een gedeeltelijk houten onderpui met puibalk. Het dateert uit ca. 1630, maar het is verbouwd in 1662 en opnieuw in de 18de eeuw. De classicistische halsgevel met een hert op het fronton uit 1662 is veranderd in een tuitgevel. Bijzonder is dat zich aan de voorgevel geen hijsbalk bevindt. Aan de zijgevel, in de Heintje Hoeksteeg, vinden we een hijsinstallatie die vaak bij pakhuizen wordt toegepast: een windkast. In de steeg valt op hoe diep het pand is.

Het huis werd in 1661 gekocht door kousenkoopman Jan Hartman (1619-1668). Hij liet het verbouwen, ook de voorgevel, en uit deze periode dateert het fraaie interieur. Het pand staat in de eerste plaats bekend om zijn zolderkerk, gebouwd over de volle diepte van de zolders van het huis aan de Oudezijds Voorburgwal en de daarachter gelegen achterhuizen in de Heintje Hoeksteeg. De monumentale 17de-eeuwse zijgevel bevat o.a. de ingang van de schuilkerk: achter die ingang bevindt zich een trappenhuis naar de zolderkerk, zodat de kerkbezoekers niet door het woonhuis van Hartman hoefden.

Oudezijds Voorburgwal 40 is een goed bewaard gebleven 17de-eeuws grachtenhuis. Bij de ingang valt al meteen het 17de-eeuwse voorhuispoortje op. Het meest indrukwekkende onderdeel van het woonhuis is de zaal, gebouwd op de verdieping over twee bouwlagen. De classicistische zaal heeft een zwart-witte marmeren vloer en schouw (met getordeerde zuilen), een bedstede met bijzondere fraaie houten betimmering en een cassetteplafond (met beschilderingen met ranken en rozetten). De schouw bevat het familiewapen van Jan Hartman en zijn vrouw Elisabeth Jansd. Dit interieur behoort tot de best bewaard gebleven 17de-eeuwse woonhuisinterieurs van Amsterdam. Verder is nog interessant een keuken op een binnenplaats, gemaakt in 1888 met hergebruikte materialen als een spoelbak en tegeltjes.

Het katholieke zolderkerkje neemt twee zolders en een vliering in beslag en dateert uit 1662. Het staat bekend onder de naam Ons' Lieve Heer op Solder, maar heet eigenlijk 't Haentje. Door grote openingen in twee opeenvolgende balklagen te maken ontstond een compacte kerkruimte met dubbele galerijen, een zgn. galerijkerk (het gangbare type van schuilkerken in Amsterdam). Het kerkje is de tweede Sint Nicolaaskerk. Na de Alteratie in 1578 werd het niet-gereformeerden verboden publieke godsdienstoefeningen te houden. De Sint Nicolaaskerk werd protestants en omgedoopt in Oude Kerk. Maar katholieke "schuilkerken" werden door het protestantse stadsbestuur gedoogd. 't Haentje was één van de vele katholieke schuilkerken. Nadat het de katholieken in de loop van de 19de eeuw werd toegestaan kerken te bouwen, verrees in 1885/87 de derde Sint Nicolaaskerk, aan de Prins Hendrikkade, en verloor 't Haentje zijn functie. Het is toevallig dat het schuilkerkje zich precies tussen de oude en nieuwe Sint Nicolaaskerk bevindt: de drie kerken staan op een rechte lijn. Vanuit de schuilkerk kan men vanuit tegenover elkaar liggende ramen beide andere kerken goed zien. De kerk heeft een barokke inrichting. In het altaar uit 1736 is een altaarstuk van Jacob de Wit, voorstellende de Doop in de Jordaan, uit 1716 geplaatst. De preekstoel uit het einde van de 18de eeuw kan, om ruimte te winnen, worden weggeschoven in het voetstuk van een altaarzuil. Het orgel werd in 1793 vervaardigd door Hendrik Meijer.

Het diepe grachtenpand bevat aan de achterzijde twee apart bewoonde 'achterhuizen' die elk een eigen ingang hebben in de Heintje Hoeksteeg. Het 2de achterhuis, genaamd 't Catgen, werd door de priester gebruikt als woning. Op de begane grond heeft het de gangbare indeling van een vroeg-17de-eeuws woonhuis: een voorhuis met daarachter een binnenhaard (woonkeuken) met links in de hoek van het voorhuis een spiltrap naar de verdiepingen (zie ook Heintje Hoeksteeg 26 hier vlak naast). Achter de binnenhaard ligt nog de zgn. 'morskeuken', waar een spoelbak was voor de afwas. Ook het privaat is nog aanwezig. Op de verdieping ligt een woonkamer met een op basis van bouwsporen gereconstrueerde bedstede. Opmerkelijk is de marmeren vloer uit 1662: een kostbare vloer voor zo'n eenvoudig woonhuis in een steeg. In dit huisje woonde al de eerste priester Petrus Parmentier (overleden in 1668).

In deze voormalige schuilkerk is sinds 1888 Museum Ons' Lieve Heer op Solder gehuisvest. Het is één van de weinige katholieke schuilkerken die in Nederland bewaard zijn gebleven. Het gebouw werd in 2013-2014 gerestaureerd. Er is voor gekozen de 19de-eeuwse kleurstelling terug te brengen: een dodekop-paars. Bij het kleurenonderzoek is overigens ook 18de-eeuws Berlijns blauw aangetroffen. Het okergeel, waarmee iedereen vertrouwd was, dateerde nog maar van 1965.

Sinds de laatste restauratie is de ingang van het museum verplaatst naar OZ Voorburgwal 38, waar nieuwbouw is opgetrokken. Na sloop van het hoekhuis was er tijdelijk een onbelemmerd zicht op de monumentale zijgevel met de ingangspartij van de schuilkerk aan de Heintje Hoeksteeg met rechts daarvan het apart bewoonde achterhuis. Via een ondergrondse gang onder de Heintje Hoeksteeg door betreedt men tegenwoordig het pand, vanuit de kelder. Men komt thans min of meer op dezelfde plaats het pand binnen als de kerkbezoekers destijds.

Gebruikte literatuur:

• Thijs Boers. 'Leven en werk van koopman Jan Hartman. De stichter van de katholieke statie 't Hart, nu bekend onder de naam Museum Ons' Lieve Heer op Solder.' Jaarboek Amstelodamum 101 (2009): p. 35-57
• Marlin Burkunk. 'Toets en proef der loffelijker bouwkonst'. Stadsherstel op de Wallen en in de Haarlemmerbuurt. Open Monumentendag 1996, Amsterdam, 1996: p. 21
• Guus van den Hout. 'Een schuilkerk werd museum 'van den Amstelkring'. De periode 1883-1908'. Ons Amsterdam 40 (1988): p. 86-90
• Ir. R. Meischke. 'De huiskerk 'Het Hart' aan de O.Z. Voorburgwal.' Maandblad Amstelodamum 43 (1956): p. 149-160
• Ir. R. Meischke. 'Amsterdamse kerken van de zeventiende eeuw.' KNOB-Bulletin, 12 (1959): p. 87-130
• H. Wartenbergh. 'Drie Sint Nicolaaskerken in Amsterdam'. Ons Amsterdam 22 (1970): p. 338-345
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 297, 357, 486
• Bewaard in het hart, een selectie van 63 Amsterdamse woon- en pakhuizen uit de periode van 1450 tot 1825 gekozen uit een totaal van 650 percelen die tijdens de eerste tien jaar van het gemeentelijk Bureau Monumentenzorg zijn gerestaureerd (1953-1963). Amsterdam, 1965: p. 74

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 6107
Adres: Oudezijds Voorburgwal 40
Adressen: Oudezijds Voorburgwal 40
Inschrijvingsdatum: 20-10-1970
Redengevende omschrijving: Objecten met bijzondere cultuurhistorische waarde Musea Amsterdam, Museum Amstelkring: voorheen R.K. kerk St. Nicolaas,daarna Ons' Lieve Heer op Solder. Het karakter van de voormalige schuilkerk is momenteel nog herkenbaar, omdat het huistijdens de bouw (1661/1663) daartoe al werd ingericht. Het huidige pand vertoont verder kenmerken uit de 18e eeuw. Het pand werd gebouwd in 1663 door Jan Hartman, waarbij de ruimezolders onderling werden verbonden door bescheiden openingen in de vloer, waardoor de gelovigen de missen konden volgen. De kerkgangers die niet rond deze openingen konden plaatsnemen, hoorden de mis. Waarschijnlijk gaf deze oplossing van vloerdoorbreking een gebruikelijk type koopmanshuis weer, dat gekenmerkt werd door verbindingen tussen bestaande bergzolders. In 1739 werd de schuilkerk verbouwd onder leiding van Pastoor Reyniers; zo werden onder andere de vloeropeningenvergroot en het altaar van achteren naar voren verplaatst. Voorts werd een barokke opstand aangebracht, die de gehele achterwand tussen de galerijen afsloot. Het altaarstuk in de omlijsting, voorstellende de Doop van Christus in de Jordaan, is van Jacob de Wit. Uit dezelfde tijd (ca. 1740) dateert de preekstoel, die in- en uitklapbaar is en bovendien kan worden opgeborgen in het altaar. Het orgel dateert uit het einde van de 19e, begin 20e eeuw. De kerk is uniek vanwege het schuilkerkkarakter, dat haar nog immer kenmerkt en vanwege het feit, dat de ruimte ook nog steeds als kerkruimte fungeert. De inrichting heeft (kunst)historische waarde vanwege onder andere de barokke uitmonstering en de bijzondere schuilkerkinventaris. Tevens kan als bijzonderheid gelden, dat de kerk de expansie van de vorige eeuw heeft doorstaan; deze expansie leidde er namelijk in veel gevallen toe dat bestaande kerken werden vergroot tot enorme ruimten c.q. gebouwen. Dezeschuilkerk is daarvan gespaard gebleven.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]