Amsterdam Monumentenstad

Prins Hendrikkade 76

Naam: Sint Nicolaaskerk
Adres: Prins Hendrikkade 76
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Tuitgevel
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1885-1887
Architect: A.C. Bleijs
Restauratie: 1999

[Basiliek van de H. Nicolaas]

(34 afbeeldingen)

Topgevel met beeld van Sint Nicolaas

Tijdens de Alteratie in 1578 verloren de katholieken hun Sint Nicolaaskerk, de huidige Oude Kerk. In de 17de eeuw waren zij genoodzaakt bij elkaar te komen in schuil- of huiskerken, zoals Ons' Lieve Heer op Solder. De emancipatie van de katholieken volgt na de omwenteling van 1795, maar de gelijkstelling tussn protestanten en "roomsen" was niet onomstreden. Pas in de tweede helft van de 19de eeuw durven zij zich duidelijk te manifesteren. De Sint Nicolaaskerk aan de Prins Hendrikkade is daarvan een voorbeeld. Op 7 februari 1887 werd de kerk ingewijd; op 30 maart werd in een plechtige optocht het Heilig Sacrament van het zolderkerkje naar de nieuwe kerk overgebracht. De Sint Nicolaaskerk is één van de bekendste nieuwe kerken van Amsterdam. De kerk is zeer ruim en hoog en heeft een opvallende bouwstijl. De kerk staat bovendien op een prominante locatie tegenover het Centraal Station. Wie met open oog het Centraal Station verlaat kan het indrukwekkende silhouet van de Sint Nicolaaskerk niet ontgaan.

De kerk ligt aan de Prins Hendrikkade, maar loopt door tot aan het water van de Oudezijds Kolk. De kerk rijst hoog uit boven de omringende bebouwing tussen Prins Hendrikkade, Geldersekade en Zeedijk en bepaalt het stadsbeeld van dit gebied in hoge mate. Vanaf het Open Havenfront, tegenover de Oudezijds Kolk, heeft men een magnifiek beeld van dit gebied, met de toren van de eerste Sint Nicolaaskerk, de Oudekerksktoren, op de achtergrond.

De kerk, officieel de H. Nicolaas binnen de Veste, is gebouwd in de periode 1884-1887 naar een ontwerp van architect A.C. Bleijs (1842-1912) in een combinatie van neo-stijlen, waarin neo-renaissance en neo-barok elementen de boventoon voeren, een voor die tijd zeer ongebruikelijke combinatie. De kerk heeft aan de voorzijde twee torens en een groot rad- of roosvenster. In het midden van dit venster bevindt zich een reliëf met een voorstelling van Christus en de vier evangelisten, vervaardigd in 1886 in het atelier van Van den Bossche en Crevels. In een nis bovenin de topgevel staat het beeld van Sint Nicolaas, patroonheilige van de kerk en van de stad Amsterdam. Het zandstenen beeld werd in 1886 gemaakt door de bekende beeldhouwer Bart van Hove (1850-1914). Op de kruising van schip en transept staat een hoog opgaande, achthoekige toren met barokke koepel en lantaarn, met daarboven weer een kruis. Tot de restauratie van 1966 tot 1973, die beperkt bleef tot het exterieur, bestond de koepel uit een buitenschil met vensteropeningen en een binnenschil van glas-in-lood. Nadat de vensters om bouwtechnische redenen werden dichtgemetseld, ging het oorspronkelijke effect van het gefilterde licht dat via deze vensters op het liturgische hart van de kerk viel, verloren. Bij de laatste restauratie zijn de dichtgemetselde vensters weer opengegaan en is de glazen binnenschil - die sinds 1973 lag opgeslagen - teruggeplaatst.

De kerk is gebouwd als een driebeukige kruisbasiliek en bestaat uit een schip en een enkel transept of dwarsschip. Achterin het schip bevindt zich het koor, waarnaast, in de hoeken van het transept en het schip, twee kapellen liggen, gewijd aan Maria en Jozef. De kerk is rijk gedecoreerd. Het middenschip, het koor en het dwarsschip zijn voorzien van houten tongewelven met een versiering met cassetten. Het tongewelf boven het middenschip steunt op vierkante pijlers met corintische kapitelen. Boven de zijbeuken bevinden zich stenen kruisgewelven. De altaren en de preekstoel zijn, net als het Christusbeeld aan de voorgevel, gemaakt door P.E. van den Bossche (1849-1921), naar ontwerp van Bleys. Het hoogaltaar, uitgevoerd in verschillende soorten marmer, trekt alle aandacht. De keizerskroon hoog boven het tabernakel en de bronzen reliëfs aan weerszijden van het altaar verwijzen naar het Mirakel van Amsterdam (1345). Op het rechterrreliëf is Keizer Maximiliaan afgebeeld met aan zijn voeten de keizerskroon, die hij volgens de overlevering in 1489 aan Amsterdam geschonken had uit erkentelijkheid voor zijn genezing na een bezoek aan de Sacramentskapel aan het Rokin (de Heilige Stede). Op het linkerreliëf is de Mirakelprocessie afgebeeld, die nog steeds elk jaar onder de naam "Stille Omgang" gehouden wordt.

De rijke beschildering in de kerk is grotendeels van de hand van Jan Dunselman (1863-1931). Met onderbrekingen voor werkzaamheden elders heeft hij er dertig jaar aan gewerkt. De kruiswegstaties dateren uit de jaren 1891-1898. Tussen de bogen en de ramen van het middenschip wordt het leven van Sint Nicolaas in zestien taferelen in beeld gebracht. Dunselman schilderde ze in de periode 1918-1921. De laatste twee scènes laten zien hoe Sint Nicolaas vereerd wordt, links door de middeleeuwse stedenmaagd (met op de achtergrond de oude Sint Nicolaaskerk) en rechts door een vroeg-twintigste eeuwse stedenmaagd met achter haar de nieuwe kerk. Dunselman verzette zich, net als Bleys, tegen de alleenheerschappij van de neo-gotiek in hun periode. Het orgel uit 1889 is vervaardigd door de firma van W.Sauer. De bekroning van dit instrument lijkt veel op de torenspitsen van de kerk.

De Sint Nicolaaskerk is nog steeds als katholieke kerk in gebruik. Bij ministeriële uitzondering kreeg de Nicolaaskerk in 1972 vervroegde bescherming: herstel van de koepel gedoogde geen langer uitstel (behalve de Sint Nicolaaskerk werden ook De Posthoorn, De Papegaai, Redemptoristenkerk a/d Keizersgracht, De Duif, De Krijtberg en de Dominicuskerk geplaatst). In 1999 werd de kostbare restauratie van interieur en exterieur voltooid.

Gebruikte literatuur:

• Eugenie Boer-Dirks. 'Sint Nicolaas als 'stripfiguur''. Ons Amsterdam 42 (1990): p. 310-312
• P. van Dael. 'De Sint-Nicolaaskerk, een Amsterdams monument van binnen bekeken'. Ons Amsterdam 31 (1979): p. 36-40, 74-77
• P. van Dael. Vroomheid op de Oudezijds - Drie Nicolaaskerken in Amsterdam. Amsterdam, 1988
• Katja Kreukels. 'Stoer katholiek bolwerk. De Sint-Nicolaaskerk: 125 bewogen jaren. Ons Amsterdam 64 (2012): p. 56-61
• H. Wartenbergh. 'Drie Sint Nicolaaskerken in Amsterdam'. Ons Amsterdam 22 (1970): p. 338-345

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 10348
Functie: Kerk (RK)
Architect: Bleys, A.C.
Jaartal: 1885-1887
Bouwstijl: ?

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 4140
Adres: Prins Hendrikkade 76
Adressen: Prins Hendrikkade 76
Inschrijvingsdatum: 09-07-1974
Redengevende omschrijving: Parochiekerk van de H. Nicolaas. Gebouwd 1885-1887 door A.C. Bleys. Driebeukig kruisbasiliek in neorenaissance stijl met aan weerszijden van de voorgevel twee torens met barokke helmen en op de kruising een achthoekige toren met koepel, bekroond door een lantaarn. Inwendig pijlers met arcaden, hoge pilasters met Corintische kapitelen en tongewelven met cassetten over de hoofdbeuken. Meubilair in renaissancevormen: altaren en preekstoel van E. van den Bossche, muurschilderingen van Jan Dunselman. Orgel met Hoofdwerk, Positief, Recit en Pedaal, in 1889 gemaakt door W. Sauer. Naast de kerk de eveneens door Bleys gebouwde pastorie met o.a. opmerkelijke zaal in neorenaissancetrant.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]