Beursplein 1-3 
Beurs van Berlage
Naam: Beurs van Berlage
Adres: Beursplein 1-3
Damrak 217-247
Oudebrugsteeg 9-13
Postcode: 1012JW
Gebouwtype: Handelsgebouw/kantoor
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Rationalisme
Bouwjaar: 1896-1903
Architect: H.P. Berlage
Restauratie: 2001
(30 afbeeldingen)
Beurs van Berlage wordt beschouwd als het begin van de moderne architectuur in Nederland, al zagen tijdgenoten in de voorgevel met de toren een gelijkenis met de middeleeuwse stadhuizen in Toscane. Sobere bakstenen gevels met spaarzaam toegepaste versieringen heeft een strak ritme van vensters. In het interieur zijn de ijzeren overspanningen in het zicht gelaten. Behoort tot de Top 100 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.
De Beurs wordt tegenwoordig in veel opzichten beschouwd als het begin van de moderne architectuur in Nederland, waarvan de Amsterdamse School de eerste grote stroming is. Het monumentale pand werd gebouwd in de periode 1898-1903 naar ontwerp van Hendrik Petrus Berlage (1856-1934). De beurs is stilistisch gezien moeilijk te plaatsen. Er zijn sporen van neoromaans en sterk vereenvoudigde Jugendstilkenmerken in te ontdekken, terwijl het gebouw vooral ook wordt beschouwd als voorloper van zowel het Nieuwe Bouwen, als de Amsterdamse School - hoewel deze laatste richting deels ook een reactie op de strenge Beurs was. De strakke bakstenen gevels, waarvan het karakter grotendeels wordt bepaald door het ritme van de vensterreeksen, worden nergens door vooruitspringende delen geleed. De tot verschillende hoogten opgetrokken en deels vlak en deels met een tentdak afgedekte torens en topgevels, geven de Beurs een gevarieerd en levendig silhouet. Zowel uit- als inwendig is grote nadruk gelegd op het eerlijk tonen van het bouwmateriaal en de constructie. Natuursteen met hier en daar gebeeldhouwde voorstellingen, is spaarzaam toegepast. In het interieur zijn de ijzeren kappen van de beurszalen in het zicht gelaten. Tijdgenoten en architectuurhistorici zagen vooral in de voorgevel met de toren aan het Beursplein overeenkomsten met de middeleeuwse stadhuizen van Toscane.
Boven de oorspronkelijke hoofdingang bevindt zich een reliëf van de beeldhouwer Lambertus Zijl (1866-1947). Deze maakte ook het andere beeldhouwwerk, onder meer de drie hoekbeelden van Gijsbrecht van Amstel, Hugo de Groot en, op de hoek Damrak/Oudebrugsteeg, Jan Pietersz. Coen. Bij de keuze voor de uit te beelden onderwerpen van het decoratieprogramma werd Berlage geadviseerd door de dichter Albert Verwey, een van de voormannen van de vernieuwende literaire beweging van Tachtig. Verschillende kunstenaars vervaardigden de decoraties voor het interieur. Uit deze samenwerking tussen diverse kunstenaars en H.P. Berlage moest een 'Gesamtkunstwerk' voortkomen.
Het gebouw bood oorspronkelijk onderdak aan vier beurzen: de goederenbeurs met entrees aan het Beursplein en het Damrak, de kleine schippersbeurs met de ingang aan het Damrak en de graan- en effectenbeurs met entrees op de hoeken van de Oudebrugsteeg. De goederenbeurs, de grootste van de vier met afmetingen van 45,6 bij 22,8 meter, was ter hoogte van de brede entree aan het Damrak door een aantal openbare ruimten ten behoeve van de telefoon, telegraaf en postzaken gescheiden van de graan- en effectenbeurs. De goederenbeurs heeft een glazen zadeldak op ijzeren boogspanten; de wanden zijn op drie niveaus doorbroken waarbij de galerijen toegang geven tot de kantoren. De wijde bogen op de begane grond moesten overigens in 1909 in kleinere bogen worden onderverdeeld wegens optredende verzakkingen. Bij die gelegenheid werd ook de kap van trekstangen voorzien.
Na de verhuizing van de verschillende beurzen kreeg de voormalige goederenbeurs de nieuwe functie van tentoonstellingsruimte. De Beurs van Berlage werd in 2001 gerestaureerd. Ook kreeg het gebouw een nieuwe fundering. De dragende functie van meer dan 4.000 houten palen werd overgenomen door 717 grout-injectiepalen. De nieuwe palen staan niet onder de bouwmuren maar zijn het fundament van een nieuwe constructieve keldervloer. Het funderingsherstel was nodig om het monument niet verder te laten verzakken en te behoeden voor verder verval en gevaarlijke interne scheurvorming. De nieuwe fundering moest gereed zijn voordat de tunnel voor de Noord/Zuidlijn onder het Damrak langs de beurs werd geboord.
Van de gelegenheid werd gebruik gemaakt om de kelder te restaureren. In 2002 ging de geheel gerestaureerde Safe-Deposit open voor het publiek. De voormalige kluizen uit 1902, gebouwd door de firma Lips, werden verhuurd aan bedrijven en particulieren. Ze vormen een prachtig staaltje van industrieel vakmanschap met sierlijk gedecoreerde deuren. Heel bijzonder is een tweetal 'pantser - kluisdeuren' die elk 2000 kg wegen en de toegang vormen van de daarachter gelegen kluisruimten. De kluisruimten hebben een nieuwe functie als tentoonstellingsruimte gekregen.
MIP-nummer: 13133
Functie: Beurs
Architect: Berlage, H.P.
Jaartal: 1903
Bouwstijl: Rationalisme met neoromaanse invloeden
MIP-nummer: 13132
Functie: Beurs
Architect: Berlage, H.P.
Jaartal: 1903
Bouwstijl: Rationalisme met neoromaanse invloeden
MIP-nummer: 13132
Functie: Beurs
Architect: Berlage, H.P.
Jaartal: 1903
Bouwstijl: Rationalisme met neoromaanse invloeden
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 437
Adres: Beursplein 1-3
Adressen: Beursplein 1-3|Damrak 213-387|Oudebrugsteeg 9-13|Beursstraat 2
Inschrijvingsdatum: 02-04-1970
Redengevende omschrijving: Object van bijzondere cultuurhistorische waarde Diversen Amsterdam, Beurs aan het Damrak: ontwerp van Dr. H.P. Berlage van 1896-1903, door velen beschouwd als een der eerste voorbeelden van de moderne bouwkunst in Nederland. Hiermee is vooral een architectuurhistorisch belang onderkend en de plaatsvan het gebouw in het oeuvre van Berlage benoemd. De ornamenten aan de Beurs zijn van de hand van voorname ontwerpers als L. Zijl, J. Mendes da Costa, A.J. der Kinderen en R.N. Roland Holst en J. Toorop. Het gebouw vertoont diverse kenmerken, die voor het oeuvre van Berlage belangwekkend zijn, bijvoorbeeld de eerlijkheid van de constructie, het gegeven van eenheid in veelheid, maar van het allergrootste belang blijft, dat Berlage een gebouw heeft kunnen ontwerpen waarin verschillende bestemmingen tot hun recht komen. Deze formelezaak heeft Berlage in een ontwerp (ondanks de vele uit het werk van P.H.J. Cuypers afkomstige en aan Italiaanse en Amerikaanse voorbeelden ontleende ontwerpideeen) weten onder te brengen, dat in hoge mate breekt met de stijloverleveringen die in de 19e eeuw gangbaar waren, maar dat aan de andere kant in de detailleringen nog romantische verwijzingen heeft en historische citaten. Het ontwerp breekt met het verleden, maar kondigt tegelijkertijd de opvattingen van de nieuwe bouwkunst aan. Berlage ontwierp een gebouw, dat ook als de bestemming van beursgebouw eenmaal verdwenen zou zijn, als stadpaleis een symbolische betekenis zou kunnen blijven bezetten als uitdrukking van een paleis dat Amsterdam als stad representeert.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: juni 2020