Jonas Daniël Meijerplein 4 
Nieuwe Synagoge
Naam: Nieuwe Synagoge
Adres: Jonas Daniël Meijerplein 4
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XIV
Bouwjaar: 1752
Architect: G.F. Maybaum
(25 afbeeldingen)
Net als de Grote Synagoge is de Nieuwe Synagoge een vrijwel vierkant gebouw met vier grote zuilen, die ook de galerijen dragen. Een nieuw element is echter de lichtkoepel. De voorgevel heeft een middenrisaliet, geblokte hoeklisenen en een gebeeldhouwde ingangspartij met Ionische zuilen, op de daklijst met balustrade staat een gebeeldhouwd kuifstuk, typerend voor de 18de eeuw, in Régencestijl. IJzeren stoephek uit de bouwtijd.
Door de groei van de Ashkenazisch-Joodse gemeenschap was halverwege de 18de eeuw een nieuwe synagoge nodig. De parnassijns kochten een aantal huizen aan de Deventer Houtmarkt achter de Grote Synagoge, op 30 januari 1750 werd de sloopvergunning verleend. De bouw werd opgedragen aan de metselaarsbaas Arnold van Sprang en de timmerman Jan Kloppenburg. Hoewel het in het bouwcontract niet is terug te vinden, wordt op grond van de op 3 juli 1750 verleende vergunning stadsdirecteur Gerard Frederik Maybaum als de ontwerper van de Nieuwe Synagoge gezien. Maybaum was in 1746 aangesteld als de directeur van stadswerken, de voorloper van Publieke Werken. Aan hem wordt ook het Oudemannenhuis toegeschreven, alhoewel we weten dat anderen daar mee bemoeienis mee hadden. Het al genoemde aannemersduo zal een grotere rol hebben gespeeld dan Maybaum. De nieuwe synagoge is in feite een gemoderniseerde versie van de Grote Synagoge, met precies dezelfde opzet maar dan in een moderne vormgeving. Het interieur is driebeukig, met houten tongewelven op architraven, gedragen door zware Toscaanse zuilen. Halverwege de zuilen 'hangt' de vrouwengalerij aan de zuilen. Een opvallend verschil met de Grote Synagoge is dat de galerijen hier alleen langs de twee zijkanten zijn geplaatst, waardoor het accent op lengte-as wordt versterkt. Het meest opmerkelijke nieuwe element - toen nog ongebruikelijk voor synagogen - is echter de elegante lichtkoepel met een rijke Régence-bekroning, waarvan het motief terugkeert in de kleinere bekroningen op de hoeken van het schilddak. De voorgevel weerspiegelt de indeling met zijn grote boogvormige vensteropeningen, maar de geaccentueerde middenas met ingangspartij en kuif, in Régencestijl, vormt een deftige typisch 18de-eeuwse entree. Merk op dat de voorgevel in feite de zijkant van de synagoge is: de lengte-as staat dwars op de ingangspartij. Men komt dus aan de zijkant van de synagoge het gebouw binnen. Het sierlijke ijzeren stoephek is het vermelden waard en dateert eveneens uit de bouwtijd. Boven de deur staat uit psalm 118:20: "Dit is de poort van God, rechtvaardig zijn zij die hier binnengaan", en daarboven uit psalm 53:7: "Oh, dat de redding van Israël spoedig uit Zion moge komen".
De synagoge werd vanaf 1936 alleen nog op de hoge feestdagen gebruikt en verkeerde nog geheel in de oorspronkelijke staat, inclusief een mahoniehouten bima, een sierlijke Arke van hetzelfde kostbare materiaal, uitgevoerd in Régencestijl, en een groot aantal koperen kandelaars, waaronder dertien kronen. De synagoge was de grootste en mooiste van de vier Hoogduitse synagogen. De Tweede Wereldoorlog heeft niets van het interieur overgelaten. Zelfs de balustraden van de galerijen waren gesloopt. De gemeente kocht het gebouw in 1954 en voorkwam verder verval. Al in 1955 werd het dak en de lichtkoepel gerestaureerd. Met de komst van het Joods Historisch Museum in 1974 werd het synagogegebouw respectvol ingericht als tentoonstellingsruimte. De synagoge werd daarbij ook inwendig gerestaureerd.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2041
Adres: Jonas Daniel Meijerplein 4
Adressen: Nieuwe Amstelstraat 1
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Ned.Isr.Nieuwe Synagoge. Rechthoekig gebouw onder schilddak waarop een lichtkoepel (1752, door G.F.Maybaum). Voorgevel met middenrisaliet en geblokte hoeklisenen, gebeeldhouwde ingangspartij, daklijst met balustrade en gebeeldhouwd kuifstuk. Inwendig: driebeukig, met houten kloostergewelven op architraven, gedragen door toscaanse zuilen.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: april 2023