Amsterdam Monumentenstad

Hoogduitse Synagoge

Naam: Hoogduitse Synagoge
Adres: Nieuwe Amstelstraat 1
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Strakke Stijl
Bouwjaar: 1670
Architect: Daniel Stalpaert

[Joods Museum]

(35 afbeeldingen)

Hoogduitse Synagoge

De talrijke immigranten vormde vanaf het midden van de 17de eeuw een grotere gemeente dan die van de Portugees-Israëlitische of Sefardische joden (zie: Portugees-Israëlitische Synagoge). In het derde kwart van de 17de eeuw kregen enige kerkgenootschappen die niet tot de Staatskerk gerekend worden, de vrijheid om monumentale gebouwen op te richten. Meester-metselaar en aannemer Elias Bouman (1635-1686) bouwde in 1670 een traditionele synagoge, onder toezicht van stadsarchitect Daniël Stalpaert (1615-1676). De synagoge werd ingewijd op 25 maart 1671. Het op een Romeinse basilica geïnspireerde gebouw is een voorbeeld van de toen in zwang zijnde 'strakke stijl', de laatste fase van het Hollands Classicisme in Amsterdam. Op een nagenoeg vierkante plattegrond ontstond een driebeukige ruimte door de toepassing van drie houten tongewelven, die door zware gepleisterde bakstenen zuilen worden gedragen - een nieuw gebouwtype: de driebeukige galerijhal. De zuilen lopen van beneden naar boven door – zonder opstapeling van zuilen zoals tot dan toe in de galerijkerken gebruikelijk was. Aan drie zijden bevinden zich galerijen. De vrouwengalerijen hebben een hekwerk boven de borstwering; de galerij voor de mannen heeft een balustrade. Op de plaats van de bima (de verhoging voor de Toralezing) staan nu vitrines. De marmeren heilige ark is in 1671 geschonken door Abraham Auerbach. De gevel aan de Nieuwe Amstelstraat is herhaalde malen gewijzigd, het laatst in 1823. Tegen de synagoge aan zijn een mikwe en de kaals sjtbob (bestuurskamer) gebouwd. Een deel van de mikwe is te bezichtigen.

Tot 1943 diende elke synagoge of sjoel als plaats voor samenkomst voor gebed en studie en had elke synagoge een eigen rabbijn, voorzanger en gemeente. De deuren van de Grote of Hoogduitse Synagoge sloten op 28 september 1943 definitief. Na de oorlogsjaren, waarin het grootste deel van de Joodse bevolking werd gedeporteerd en in vernietigingskampen vermoord, werden er geen diensten meer gehouden. Het interieur van de synagogen is in de oorlogsjaren verdwenen – slechts een klein deel van de bezittingen is uit Duitsland teruggekeerd. In 1954 werd het complex verkocht aan de gemeente Amsterdam. In 1974 werd besloten het Joods Historisch Museum (tegenwoordig Joods Museum), dat toen was gevestigd in de Waag op de Nieuwmarkt, over te brengen naar het synagogencomplex, waartoe ook de Nieuwe Synagoge behoort. Tijdens de restauratie en verbouwing tot museumcomplex heeft men geprobeerd de synagogen zoveel mogelijk hun oorspronkelijke verschijningsvorm terug te geven. Ook de kleuren van de gewelven, de galerijen en zuilen zijn zo goed mogelijk gereconstrueerd. De steeg tussen de gebouwen kreeg een glazen overkapping en vormt nu de hoofdingang van het museum.

Plattegrond synagogencomplex

Het Hoogduitse synagogencomplex aan het Jonas Doniël Meijerplein, dat bekend stond als de Nederlands-Israëlitische Hoofdsynagoge (NIHS), bestaat in feite uit vier synagogen en werd in de 17de en de 18de eeuw gebouwd door uit Duitsland en Polen afkomstige Hoogduitse of Asjkenazische joden. Het complex bestaat uit vier synagogen:

• De Grote of Hoogduitse Synagoge, Nieuwe Amstelstraat 1-3 (1670).

• De Obbene Sjoel (1685): de Grote Synagoge bleek al spoedig te klein te zijn ten gevolge van de grote toestroom van joden uit Oost-Europa. Naast de Hoogduitse Synagoge werd in 1685 een vleeshal gebouwd met op de verdieping (obbene = boven) een nieuwe sjoel, die later werd uitgebreid met een mikwe (het rituele bad). Nu is hier de museumwinkel en het restaurant ondergebracht.

• De Dritt Sjoel (1778): In de huizen, die oorspronkelijk op deze plaats stonden, werden vanaf circa 1700 bijeenkomsten gehouden, maar in 1778 maakten zij plaats voor een nieuwe synagoge. De ruimte is nu als het kantoor van het museum in gebruik.

• De Nieuwe Synagoge, Jonas Daniël Meijerplein (1752).

Gebruikte literatuur:

• J.F. van Agt. 'Het Hoogduitse Synagogencomplex'. De Lamp 107 (dec. 1987)
• Ranjith Jayasena. ''Het bad der Hoogduitsche Jooden'. Archeologisch onderzoek van een achttiende-eeuws mikwe onder de Nieuwe Synagoge.' Jaarboek BMA 6 (2007): p. 47-57
• Marion Kuipers-Verbuijs. Van welgeordende planterijen – Architectuur en natuur langs tramlijn 9. Amsterdam 1999 (Open Monumentendag): p. 51-54
• Ir. R. Meischke. 'Amsterdamse kerken van de zeventiende eeuw.' Bulletin KNOB jg. 12, nr. 1 (1959): p. 87-130
• Edward van Voolen en Paul Meijer. Synagogen van Nederland. Zutphen: Walburg Pers, 2006

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 265
Adres: Nieuwe Amstelstraat 1
Adressen: Nieuwe Amstelstraat 1
Inschrijvingsdatum: 02-04-1970
Redengevende omschrijving: Ned. Isr. Grote of Hoofdsynagoge. Rechthoekig gebouw (1670-'71) (door Daniel Stalpaert) onder schilddak, de muren door lisenen geleed, frontons op voor- en achtergevel. Tegen de voorgevel een lage voorbouw met zandstenen ingangspartij. Stoephek (XVIII) voor de zijgevel. Inwendig: driebeukig onder houten tongewelven op architraven ondersteund door toscaanse zuilen.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]