Amsterdam Monumentenstad

Waag op de Nieuwmarkt, voormalige Sint Antoniespoort

Naam: Waag
Adres: Nieuwmarkt 4
Oud adres: K230, wijk 5, klein nr. 36, kadaster G2222, verponding 1024
Postcode: 1012CR
Gebouwtype: Verdedigingswerk
Bouwstijl: Gotiek
Bouwjaar: 1488, na 1503, 1617
Restauratie: 1992-1994

(50 afbeeldingen)

Waag op de Nieuwmarkt, voormalige Sint Antoniespoort

De Waag op de Nieuwmarkt is het belangrijkste wereldlijke gebouw uit de Middeleeuwen dat Amsterdam nog bezit. Oorspronkelijk was het een stadspoort, de Sint Antoniespoort, en vormde de zij een onderdeel van de Middeleeuwse stadsommuring langs het huidige Singel, de Kloveniersburgwal en de Geldersekade. De ommuring was gebouwd in de jaren 1481-1494 en bestond uit verdedigingstorens en stadspoorten, onderling verbonden door een stadsmuur. De stadsmuur was uit baksteen opgetrokken, op een natuurstenen voet na. Van de muur is vrijwel niets meer over. In de kademuur van de Geldersekade bevinden zich nog enkele stukken zandsteen van de stadsmuur. De Schreierstoren is de enige overgebleven verdedigingstoren. Van de stadspoorten zijn alleen de Sint Antoniespoort (de huidige Waag) en een deel van de Regulierspoort over (het onderste deel van de Munttoren).

De Sint Antoniespoort werd volgens de eerstesteen gebouwd in 1488. In de toren op de hoek tussen de Zeedijk en de Geldersekade zit de oudste gevelsteen van Amsterdam, met het opschrift (in modern Nederlands): 'Op 28 april 1488 werd de eerste steen van deze poort gelegd.' Uit bouwhistorisch onderzoek is gebleken dat de stadspoort inderdaad is gebouwd in 1488, maar kort na 1503 werd vergroot: zowel de voor- als hoofdpoort werden verhoogd. Wie goed kijkt, ziet in het metselwerk bouwsporen van deze vergroting. De poort bestaat uit een poortgebouw met twee torens aan de stadszijde en een voorpoort met eveneens twee torens aan de grachtzijde. Tussen de voor- en hoofdpoort lag een niet bebouwd pleintje dat een overwelfde sluis was. De poort staat midden op het traject Zeedijk - Sint Antoniesbreestraat. De Zeedijk lag in die tijd in de ommuurde stad, de Sint Antoniesbreestraat lag daarbuiten.

Toen de stad aan het eind van de 16de eeuw werd uitgebreid verloor het gebouw zijn betekenis als stadspoort. Na de sloop van de overbodige stadsmuur werd in 1617 een nieuw marktplein aangelegd bij de poort. Door de voormalige stadsgracht te overkluizen ontstond ruimte voor de Nieuwmarkt. Het plein werd opgehoogd, waardoor het muurwerk van de poort gedeeltelijk onder het maaiveld kwam te liggen en het gebouw minder hoog lijkt dan zij oorspronkelijk was.

De Sint Antoniespoort maakte niet alleen onderdeel uit van de bakstenen ommuring, maar diende ook als zeewering. De poort lag tussen het zoute water (uit het IJ, via de Geldersekade) en het zoete water (in de Kloveniersburgwal). Onder de open binnenplaats van de poort lag een sluis die de scheiding tussen zout en zoet water in stand hield. Oorspronkelijk lag over dit sluisje waarschijnlijk een houten brug; later werd die brug vervangen door een stenen exemplaar dat nu nog altijd zichtbaar is vanuit de duiker onder de poort en de Nieuwmarkt.

De stadspoort kreeg in de 17de eeuw een nieuwe functie, een vroeg voorbeeld van herbestemming: de Sint Antoniespoort werd in 1617/18 tot Waag verbouwd door het binnenplein, de ruimte tussen de voor- en hoofdpoort, te overdekken. De nieuwe Waag moest de Waag op de Dam, dat inmiddels te klein was geworden, ontlasten. In de bovenverdiepingen werden enige gilden gehuisvest, namelijk die der smeden, schilders, metselaars en chirurgijns. Iedere gilde had zijn eigen ingang: de poortjes rondom het gebouw. Boven de poortjes zijn de emblemen van de gilden nog te zien. Boven het poortje van de metselaars is beeldhouwwerk van Hendrick de Keyser aangebracht. Boven de toegangspoort van de chirurgijns staan de woorden "Theatrum Anatomicum". In 1690/91 kreeg de Waag zijn huidige vorm door de bouw van de grote koepelvormige ruimte, bekroond door een middentoren. Uit deze periode dateert het waardevolle interieur. In de middentoren, gebouwd in 1690/91, bevindt zich het Theatrum Anatomicum, waar de chirurgijns hun anatomische lessen gaven. In de koepelvormige zaal zijn op het plafond de wapens van de chirurgijns geschilderd. Een andere interessante ruimte in de Waag is de metselaarsgildekamer. In de ruimte zijn verschillende meesterproeven te bewonderen, bijzonder knap metselwerk gemaakt door leerling-metselaars die hiermee hun opleiding beëindigden. Let op het valse perspectief.

De Waag heeft verschillende bestemmingen gehad, o.a. als brandweerkazerne en als museum: zowel het Amsterdams Historisch Museum (thans Amsterdam Museum) als het Joods Historisch Museum (thans Joods Museum) zijn er ontstaan. In de jaren 1989-1994 stond het gebouw leeg. Het leegstaande gebouw werd door de gemeente toevertrouwd aan een Stichting Centrum De Waag die de Franse architect Philippe Starck met weinig respect voor het historische gebouw liet slopen en bouwen en een controversiële glazen uitbouw liet ontwerpen. Toen ging de stichting failliet, waarna het gebouw, mishandeld en verslonsd, opnieuw leeg stond. Op 20 september 1991 zetten buurtbewoners en monumentenliefhebbers de deur open voor pers en publiek. Algemene verontwaardiging, die doorklonk tot in de gemeenteraad, leidde tot een benoeming van een niet-ambtelijke commissie van deskundigen. Deze stelde voor het gebouw éérst deskundig te laten restaureren onder leiding van een architect die verstand heeft van middeleeuwse constructies en funderingen. Dat werd Walter Kramer. Er vond constructief herstel plaats, o.a. werd de volgestorte kelder die teveel gewicht uitoefende op de slietenfundering ontgraven. Het gebouw won aan allure door de reconstructie van de houten luifel aan de oostzijde en door een ringbestrating die het gebouw zijn ruimtelijke middelpuntfunctie op het plein teruggaf. In het interieur was de zorgvuldige restauratie van de beschildering van het houten koepelgewelf de belangrijkste verbetering. Terwijl de werkzaamheden bezig waren, werd gezocht naar een geschikte huurder. Uiteindelijk werd dat een café-restaurant op de begane grond en de Maatschappij voor Oude en Nieuwe Media op de bovenverdiepingen (tegenwoordig de Waag Society).

Gebruikte literatuur:

• A.E. d'Ailly. 'De Sint Antonieswaag.' Maandblad Amstelodamum 13 (1926): p. 25-30
• Geurt Brinkgreve. 'Centrum de Waag wankelt'. Binnenstad 119 (maart 1990): p. 11-12
• Jerzy Gawronski, Gabri van Tussenbroek, David Derksen, Ranjith Jayasena. De Waag op de Nieuwmarkt. De middeleeuwse oostpoort van Amsterdam. Amsterdamse Archeologische Rapporten 95, 2017
• Ronald Glaudemans. 'De Waag onder-belicht. Bouwgeschiedenis onder de Nieuwmarkt.' Jaarboek M & A 4 (2005)
• Jacqueline de Graauw. 'De middeleeuwse bouwgeschiedenis van de Amsterdamse Sint-Anthonispoort. De Waag op de Nieuwmarkt nader onderzocht.' Bulletin KNOB 2011-3/4: p. 117-128
• Olga van der Klooster. 'De nieuwe bestemming van het Waaggebouw.' Heemschut januari 1988: p. 24-26
• Theo Rouwhorst. 'Oog voor Detail: XXXVI. Oud metselwerk'. Binnenstad 254/255 (november/december 2012)
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek II. Den Haag, 1992: p. 172-173
• Gerrit Vermeer. 'Metselwerk in de oude binnenstad van Amsterdam.' Binnenstad 203 (december 2003): p. 99-100
• Han van der Zanden. 'Zoutschade. De metselproeven van het Metselaarsgilde in de Waag.' Jaarboek M & A 4 (2005)
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Het woonhuis in de stad. Amsterdam, 1993: p. 14-15

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 3848
Adres: Nieuwmarkt 4
Adressen: Nieuwmarkt 4
Inschrijvingsdatum: 27-08-1970
Redengevende omschrijving: St.Anthonispoort (1488; 1617 gebouwd tot Waag). Oorspronkelijk hoofdpoort met 4- en voorpoort met 2 torens, tussenruimte later volgebouwd. Karakter thans sterk XVIIa. Achthoekige middentoren 1691.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]