Mr. Visserplein 1 
Portugees-Israëlietische Synagoge
- Identificatie
- Beschrijving
- Portugese Joden
- Interieur
- Dienstgebouwen
- Restauratie
- Literatuur
- Register
- Afbeeldingen
- Google Maps
Naam: Portugees-Israëlietische Synagoge
Adres: Mr. Visserplein 1
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Strakke Stijl
Bouwjaar: 1671-1675, 1773, 1852-1854
Architect: Elias Bouwman
Opdrachtgever: Portugees-Israëlietische Gemeente
Restauratie: 1993, 2011
(85 afbeeldingen)
Portugese Synagoge, ontworpen door E. Bouwman in 'strakke stijl' van het Hollands classicisme: sober-classicistische gevels met iets vooruitspringende middenpartij van drie vensterassen, de boven de rondboogvensters geplaatste rechthoekige vensters vormen een mezzanino, daarboven een balustrade. De middenrisalieten en de uiteinden van de gevels zijn versierd met kolossale pilasters, die naar beneden uitzwenken. Interieur: zeer gaaf 17de-eeuws interieur met grote Ionische zuilen. Behoort tot de Top 100 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.
De Portugees-Israëlietische Synagoge, bijgenaamd Snoge, ligt aan het Mr. Visserplein, een druk verkeersplein tussen de Weesperstraat en de Valkenburgerstraat, de autoweg naar de IJ-tunnel. Ooit was dit gebied het centrum van de oude jodenbuurt. De totaal veranderde omgeving die vrijwel geheel prijs is gegeven aan het autoverkeer symboliseert de vernietiging van de buurt en zijn bevolking in en na de Tweede Wereldoorlog. Het Mr. Visserplein is ontstaan door de sloop van de bebouwing rechts van de Mozes en Aäronkerk. Zowel de Weesperstraat als de Jodenbreestraat zijn verbreed door de sloop van de bebouwing (in de Weesperstraat aan beide zijden, in de Jodenbreestraat alleen aan de noordzijde). De verbreding van de Sint Antoniesbreestraat is echter niet doorgegaan, mede door de restauratie van het Huis De Pinto.
Het kolossale gebouw domineerde de omgeving en doet dat eigenlijk, ondanks de schaalvergroting in de omringende gebouwen, nog steeds. Toen het gebouwd werd, was het de grootste synagoge ter wereld. Het ontwerp was van de hand van Elias Bouman, die als aannemer had opgetreden bij de bouw van de Grote Sjoel (toegeschreven aan stadsbouwmeester Daniël Stalpaert). Op 17 april 1671 werden de vier hoekstenen gelegd door David de Pinto, Imanuel de Pinto, Joseph Israel Nunes en Moses Curiel. Het jaartal (5)432 = 1672 boven de ingang verwijst naar de geplande oplevering, maar het rampjaar 1672 en de zware orkaan op 1 augustus 1674 vertraagden de bouw, zodat pas op vrijdagavond 2 augustus 1675 (10 Menachem/Av 5435, één dag na de rouwdag voor de verwoesting van de tempel, 9 Av) de inwijdingsplechtigheden plaatsvonden, die in navolging van de tempelwijding in Jeruzalem acht dagen duurde. De synagoge staat aan een voorplein omgeven door lage dienstgebouwen, die de synagoge en voorplein aan drie zijden omvatten. Oorspronkelijk was de randbebouwing rondom de synagoge een galerij met zuilen, pas in de 18de eeuw zijn het gebouwtjes geworden door de zuilenrij te vervangen door muren met ramen en deuren (een klein deel van de randbebouwing aan de linkerzijde is een galerij gebleven). Deze aanleg, maar ook de vorm van het gebouw zelf, refereert aan de Tempel van Salomo in Jeruzalem, waarvan in Amsterdam een door rabijn Jacob Juda Leon in 1641 vervaardigd houten model bestond. Een replica van het model is te zien in het Bijbels Museum, Herengracht 366-368. Het model van Leon was gebaseerd op de reconstructie van de Spaanse jezuïten Prado en Villalpando.
De sobere classicistische bouwtrant, bekend als de "strakke" stijl, is vergelijkbaar met die van protestantse kerken uit deze periode. De gevels hebben aan alle zijden een iets vooruitspringende middenpartij van drie vensterassen. Boven en onder de rondboogvensters bevinden zich lage, rechthoekige vensters. De bovenste suggereren een klassieke "mezzanino" (halve verdieping). De daken van het rechthoekige gebouw gaan deels schuin achter een balustrade, hetgeen het massieve blokvormige karakter van het gebouw (36 x 28 x 19.5 m) nog versterkt. De middenrisalieten en de uiteinden van de gevels zijn versierd met kolossale pilasters, die naar beneden uitzwenken. Aan de achterzijde van de synagoge werd dit motief nader uitgewerkt in de vorm van sterk uitzwenkende steunberen, overigens een latere toevoeging aan het gebouw (vermoedelijk 1773). Deze steunberen refereren duidelijk aan het tempelmodel van Leon.
De Snoge heeft in opzet en ruimtelijke indeling onder meer als voorbeeld gediend voor de synagoge in Willemstad op Curaçao, de oudste synagoge van geheel Amerika, in 1732 gebouwd onder leiding van Pieter Roggenburg en de Amsterdamse meestertimmerman Hendrik Schielagh. De Snoge is onderdeel van wellicht het meest indrukwekkende synagogencomplex van de wereld. De Grote Sjoel vormt tegenwoordig samen met de Obbene Sjoel (1685), de Dritt Sjoel (1700) en de Neie Sjoel (1750/52) het Joods Historisch Museum. Slechts de Portugese synagoge vervult, na de catastrofe van 1940/45, nog haar oorspronkelijke functie. Het interieur is in tegenstelling tot die van de Hoogduitse synagogen bewaard gebleven, inclusief de koperen kaarsenkronen en -houders, en dateert nog geheel uit de bouwtijd, wat buitengewoon zeldzaam is.
De eerste joden die zich sinds het einde van de 16de eeuw in Amsterdam vestigden, kwamen uit Spanje en Portugal. Aanvankelijk mochten de Sefardim niet in het openbaar hun godsdienst belijden. Na een periode van huissynagogen, die in de Jonkerstraat en de Lange Houtstraat waren gevestigd, werden er synagogen gesticht in verbouwde of speciaal daarvoor opgetrokken gebouwen: Neve Sjalom (1612), Bet Jacob (1614) en Bet Israël (1618), alle drie aan de Houtgracht (het huidige Waterlooplein). Uit een bewaard gebleven bestek van Neve Sjalom weten we dat het gebouw een voor die tijd gebruikelijke alternerende houtskelet had, waarin het gebint met zwanenhalskorbelen wordt afgewisseld met in de muren opgelegde balken. De vrouwengalerij was een hangkamer aan de westzijde.
In 1630 werd Bet Jacob uitgebreid. Dankzij een bewaard gebleven acte weten we dat het stond op een kavel van 25 voet breed en 150 voet diep en werd ontsloten door een overbouwde gang en zijgang. Op de verdiepingen was een huiskerk gemaakt door de vloeren te doorbreken waardoor ook vrouwengalerijen ontstonden. De acte van 1630 spreekt over 'tralien ende pilaren' van de galerijen.
Onder druk van de opkomende Hoogduitse gemeente gingen deze drie gemeenten in 1639 samen. De nieuwe herenigde gemeente verliet twee synagogen en ging Bet Israel gebruiken dat in 1639 verder werd vergroot en toen Talmoed Tora werd genoemd. De autoriteiten stonden dat toe, ondanks protesten van de Kerkenraad. Het zal zeker een rol hebben gespeeld dat de Portugese joden met hun handelscontacten met de landen rond de Middelandse Zee een belangrijke bijdrage leverden aan de Amsterdamse Gouden Eeuw. In de tweede helft van de 17de eeuw werd de joden toegestaan synagogen te bouwen op markante plaatsen (terwijl tegelijkertijd de katholieken nog verboden werd kerken te bouwen die vanaf de straat als zodanig herkenbaar waren; zie bijvoorbeeld Ons' Lieve Heer op Solder uit 1661/63). Toen de Hoogduitse gemeente Grote Sjoel (1670/71) van de Hoogduitse gemeente op het Jonas Daniël Meijerplein werd gebouwd, kon de Portugees-Joodse gemeente niet achterblijven. De nieuwe Portugees-Israëlietische Synagoge - die gezien kan worden als een grote versie van de Talmoed Tora-sjoel - werd vlak naast de Grote Sjoel gebouwd op de plaats waar tot de stadsuitbreiding van 1663 een nachtpost met de naam Sint Antoniespoort stond, een verwijzing naar de gelijknamige stadspoort, de huidige Waag op de Nieuwmarkt. De Synagoge kreeg geen begraafplaats in de directe nabijheid; als begraafplaats diende Beth Haim te Ouderkerk a/d Amstel.
Het interieur bestaat uit drie beuken die worden overspannen door houten tongewelven van vrijwel gelijke hoogte. Deze steunen op reusachtige Ionische zuilen en halfzuilen tegen de eindwanden. De vrouwengalerijen in de zijbeuken nemen niet de gehele breedte van de zijbeuken in beslag en rusten elk op eigen kleinere Ionische zuilen (daarin afwijkend van de andere grote synagogen in Amsterdam). De wanden zijn witgepleisterd (helaas zijn de halfzuilen tegen de wanden ten onrechte ook witgeschilderd). De oorspronkelijke glas-in-lood ramen zijn in 1852/54 vervangen door gietijzeren vensters. In het gebouw is geen elektrische verlichting aanwezig: de koperen kaarsenkronen en -houders uit de bouwtijd worden nog steeds gebruikt.
De hechal (heilige arke), waarin de Tora-rollen (wetsrollen) worden bewaard, is een rijk meubelstuk, gemaakt van kostbaar jacarandahout (Rio palissander), een tropisch hardhout uit Brazilië. Het meesterwerk uit 1675 gemaakt door Hollandse meubelmakers is opgetrokken in de stijl van het Hollands Classicisme en heeft Ionische en Corinthische zuilen die hoofdgestellen en frontons dragen. In de binnenzijde van de kast is het oorspronkelijke goudleer nog aanwezig. Het kostbare meubelstuk werd betaald door Jeronimo Nunes da Costa (Nieuwe Herengracht 49). In 2023 werd een drie jaar durende restauratie afgerond.
Tegenover de hechal staat de teba (of bima, de voorleestafel), die afwijkend van de hechal, de Dorische orde heeft. Deze zou dan ook afkomstig zijn van de oude Portugese Synagoge op de Houtgracht uit 1639.
De houten banken (met ingebouwde, afsluitbare kastjes) zijn allemaal op het middenpad gericht, een indeling die ook aanwezig was in de oude Portugese Synagoge. Er is plaats voor ca. 1.700 mensen.
In de dienstgebouwen is het seminarium Ets Haim ('Boom des Levens') ondergebracht. Ets Haim werd opgericht in 1616 en werd hier na het voltooien van de bouw van de Snoge gevestigd. Sinds de restauratie van 1953-1959 doet het auditorium van het seminarium dienst als wintersynagoge (de Snoge wordt niet verwarmd, net als in de 17e eeuw). In de wintersynagoge bevinden zich 17de-eeuwse banken uit de synagoge van 1639.
Ets Haim bezit een rijke bibliotheek die één van de belangrijkste joodse bibliotheken in de wereld is. De bibliotheek werd enorm verrijkt toen de bibliograaf David Montezinos in 1891 zijn privé-collectie schonk. Bij die gelegenheid kreeg de bibliotheek de naam 'Livraria Montezinos'. De collectie van de bibliotheek bestaat uit 30.000 gedrukte werken (van 1484 tot nu) en 500 handschriften (van 1282 tot de 20e eeuw). Alle aspecten van joodse studies, literatuur, geschiedenis en natuurwetenschappen zijn in de bibliotheek vertegenwoordigd. De collecties vormen daardoor de neerslag van de sefardische cultuur die ontstond in Spanje en Portugal. In mei 2004 is de bibliotheek inclusief zijn collecties geplaatst op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Daarmee werd het universele belang van de bibliotheek officieel erkend.
De slechte kwaliteit van het dak van de Snoge was in 1978 aanleiding de eerste stappen te zetten voor de in 1993 voltooide restauratie. Het gebouw was enigszins verzakt, mede ten gevolge van de bouw van de langs de Snoge lopende verkeerstunnel. Er vond constructief herstel plaats aan gevels, muurankers, kapconstructie, etc. De in 1853 aangebrachte rechthoekige gietijzeren ramen verkeerden nog in redelijk goede staat. Anders was het gesteld met de grote boogramen die opgebouwd zijn uit vier losse elementen. Roestvorming had deze ramen kapot gedrukt. Deze boogvensters zijn hersteld en de geroeste onderdelen waarmee zij waren vastgezet, zijn vervangen door roestvrij materiaal. In overleg met het Bureau Monumentenzorg werden in het interieur de oorspronkelijke kleuren teruggebracht. Het meubilair, waaronder de hechal en de teba (de plaats waar de Tora wordt voorgelezen), werd gerepareerd en schoongemaakt.
Bij een nieuwe restauratie in 2011 zijn ook de bijgebouwen, die ernstig verzakt waren, opgeknapt. In 2023 werd de hechal opnieuw aangepakt.
Gebruikte literatuur:
- D.H. Castro. De Synagoge der Portugees-Israëlietische Gemeente te Amsterdam. Amsterdam, 1950
- Kees Doornenbal. 'Restauratie van de Portugees-Israëlitische synagoge. De synagoge opent haar poort'. Binnenstad 252 (juni/juli 2012)
- Bert Franssen. 'Restauratie Portugees-Israëlitische Synagoge nadert voltooiing.' Heemschut 69, nr. 6 (dec. 1992): p. 26
- Ir. R. Meischke. 'Amsterdamse kerken van de zeventiende eeuw.' KNOB-Bulletin 12 (1959): p. 87-130
- A.M. Vaz Dias. 'Elias Bouman, de architect van de Portugeesche Synagoge.' Maandblad Amstelodamum 21 (1934): p. 87-91
- Pieter Vlaardingerbroek. De Portugese synagoge in Amsterdam. Amsterdam 2013
- Edward van Voolen en Paul Meijer. Synagogen van Nederland. Zutphen: Walburg Pers, 2006
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 3716
Adres: Mr. Visserplein 1
Adressen: Mr. Visserplein 3
Inschrijvingsdatum: 15-09-1970
Redengevende omschrijving: Portugese Synagoge. Op door lage dienstwoningen (zie Rapenburgerstraat 195, 199 en J.D. Meyerplein 5) t.w.z. van een ingangspoort omgeven pleintje gelegen rechthoekig gebouw onder schilddak (1671-1675 door Daniel Stalpaert en Elias Bouman), de gevels geleed door lisenen en bekroond door zandstenen lijst met balustrade. Zandstenen deuromlijsting. Inwendig: driebeukig, met houten tongewelven op architraven, gedragen door zandstenen ionische zuilen. Galerijen, eveneens op ionische zuilen. Gehele inrichting (ark, biema banken, koperen kronen, kandelaars enz.) uit de bouwtijd bewaard. Zeldzaam gaaf complex.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 3715
Adres: Mr. Visserplein 1
Adressen: Mr. Visserplein 3
Inschrijvingsdatum: 15-09-1970
Redengevende omschrijving: Lage dienstwoning (XVIIc), behoort bij het complex van de Portugese Synagoge.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 3717
Adres: Mr. Visserplein 1
Adressen: Mr. Visserplein 1
Inschrijvingsdatum: 15-09-1970
Redengevende omschrijving: Lage dienstwoningen (XVIIc) onder om de hoek omlopend schilddak, behorend bij het complex van de Portugese Synagoge.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2034
Adres: Mr. Visserplein 1
Adressen: Jonas Dani_l Meijerplein 5 ;Jonas Dani_l Meijerplein 7
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Jonas Daniel Meijerplein 5: Lage dienstwoningen (XVIIc) onder om de hoek van de Rapenburgerstraat omlopend schilddak. Vormen deel van het complex van de Portugese Synagoge.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: maart 2024
