Zandstraat 17 
Zuiderkerk
- Identificatie
- Beschrijving
- Zuidertoren
- Zuiderkerkhofpoort
- Literatuur
- Register
- Afbeeldingen
- Google Maps
Naam: Zuiderkerk
Adres: Zandstraat 17
Postcode: 1011HJ
Gebouwtype: Kerk
Bouwstijl:
Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1602-1611
Architect: Hendrick de Keyser
Opdrachtgever: Stad Amsterdam
Restauratie: 1976-1979, 1994, 2017
(49 afbeeldingen)
Zuiderkerk gebouwd in 1603-1611, ontworpen door Hendrick de Keyser. Driebeukige pseudobasiliek op rechthoekige plattegrond, de zijbeuken aan iedere zijde op twee plaatsen met trapeziumgevel verhoogd. De fraaie Zuiderkerkstoren is een goed voorbeeld van de Amsterdamse renaissancestijl van Hendrick de Keyser.
Op 21 januari 1602 besloot de stadsregering een nieuwe kerk in dit nieuwe stadsgedeelte te bouwen, in aanvulling op de Oude Kerk, de Nieuwe Kerk, de OZ Kapel en de NZ Kapel, allemaal oorspronkelijk katholieke kerken. Het was de eerste speciaal voor het protestantse eredienst gebouwde kerk. De Zuiderkerk is ontworpen door Hendrick de Keyser en werd gebouwd in de jaren 1602-1611. Ook stadsmetselaar Cornelis Danckertsz en stadstimmerman Hendrick Jacobsz Staets hebben een bijdrage geleverd. Het drietal vormde de leiding van het Fabrieksambt (de voorloper van Publieke Werken). De eerste paal werd op 14 juni 1602 de eerste paal geslagen, de eerste steen werd gelegd op 22 augustus door Johan Bicker, de jongste zoon van burgemeester Gerrit Bicker. Op zondag 22 mei 1611, Pinksterdag, werd de kerk voor de dienst geopend. De kerk is een pseudo-basiliek en bestaat uit een middenbeuk en twee iets lagere zijbeuken. De topgevels aan de noord- en zuidzijde zijn zeer rijk in renaissance vormen gedecoreerd. Ook bij de Noorderkerk zien we afgeknotte met balustrades bekroonde topgevels. Ongebruikelijk waren de rechthoekige vensters; in de Noorder- en Westerkerk werden ze niet toegepast.
In het interieur is de traditionele opzet met drie beuken, overdekt met houten gewelven, aangekleed met klassieke decoraties. De reusachtige Toscaanse zuilen geven de kerk ook inwendig een renaissance karakter. Interessant is dat de kerk oorspronkelijk 16 gebrandschilderde ramen had, maar die werden in 1659 op last van de kerkmeesters verwijderd, officieel omdat ze de kerk te donker maakten. Van de 16 ramen, waarvan er 15 door de gilden waren geschonken en één door de Admiraliteit, zijn slechts 2 ontwerptekeningen bewaard gebleven. Op de tekening van Pieter Pietersz Lastman voor het raam van het goudsmedengilde is een passage uit het boek Ezra uitgebeeld waarin wordt verhaald hoe koning Cyrus van Perzië het vaatwerk van de tempel terugbrengt naar de joden. De koning liet het Joodse volk in 538 naar Judea terugkeren, waar het zich aan de bouw van de tempel wijdde. Op de tekening van het gebrandschilderde raam van het schoenmakersgilde van David Vinckboons is Mozes bij het brandende braambos uitgebeeld, een verhaal uit Exodus. Mozes doet zijn schoenen uit omdat hij op heilige grond is. Links- en rechtsonder zijn een schoenmaker en een leerlooier afgebeeld. Het is niet uitgesloten dat de gebrandschilderde ramen zijn verwijderd omdat men dergelijke kleurige ramen te 'katholiek' vond. Op de tekening van Pieter Pietersz Lastman is zelfs een koepelkerk te zien die veel lijkt op de Sint Pieter in Rome!
Na 1929 zijn er in de Zuiderkerk geen erediensten meer gehouden. De kerk was vanaf toen geen heiligdom meer en is van binnen volledig kaal gepeld; banken, preekstoel, orgel en galerijen zijn gesloopt en afgevoerd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de kerk ingericht voor het opbaren van doden. De kerk werd in 1970 wegens bouwvalligheid gesloten en is in de jaren 1976-1979 gerestaureerd. Daarna werd de kerk ingericht als informatiecentrum van de Dienst Ruimtelijke Ordening.
Hendrick de Keyser is in de Zuiderkerk begraven. Boven zijn graf is in 1921 een gedenksteen aangebracht ter herdenking van zijn dood driehonderd jaar daarvoor. In 2010 werd het graf van Hendrick de Keyser in ere hersteld: boven de grafzerk is een glazen plaat in de betonnen vloer aangebracht.
De kerk heeft een fraaie toren, de Zuidertoren. De toren is bijna 70 m hoog. De toren is vrij hoog vergeleken met de bijbehorende kerk. De toren was dan ook méér dan een kerktoren. Hij was niet zoals de kerk eigendom van de kerkgemeente maar van de stedelijke overheid. Dit gold trouwens voor alle 17de-eeuwse torens: de torens waren niet alleen de horloges van de stad, maar dienden ook als uitkijkpost (brandwacht). De toren kwam pas in 1614 gereed. De toren is eerst vierkant, daarna achthoekig. Op het onderste, met zandsteen beklede gedeelte staat een achthoekig gedeelte met Ionische zuilen. Het bovenste gedeelte is van hout, bekleed met lood (zoals vanwege de bodemgesteldheid gebruikelijk bij de Amsterdamse torens).
De toren kreeg bij de restauratie in de jaren zeventig een lichte zandsteen-kleur op basis van het Witte Toren-plan van Henk Zantkuijl. Bij de restauratie in 2017 kreeg de toren zijn veronderstelde 17de-eeuwse kleurstelling terug door wel het zandsteen, maar niet het lood te schilderen. In de loop van de jaren zal het lood wit uitslaan (witlood). In de toren hangt de oorspronkelijk voor de Oudekerkstoren gemaakte Salvator, een 3700 kg zware luidklok met een diameter van bijna 178 cm, in 1511 gegoten door Willem en Jasper Moer uit 's-Hertogenbosch. Een opschrift in gotische letters luidt: Salvator vocor, fulgura frango, defuntos plango. Vox mea est vox vite. Voco vos ad sacra. Venite. Anno domini mcccccxi Wilhelmus Moer et Jaspar fratres me fecerût (Verlosser heet ik, ik breek de bliksems, ik beween de overledenen. Mijn stem is de stem des levens. Ik roep u tot het gewijde. Komt. In het jaar onzes Heren 1511 hebben de gebroeders Willem en Jaspar Moer mij gemaakt). Op de klok staat ook een beeltenis van de Verlosser en het wapen van Amsterdam met twee leeuwen en keizerskroon. De klok werd in 1659 overgebracht naar de Zuidertoren.
In de Sint Antoniesbreestraat staat het Zuiderkerkhofpoortje. Oorspronkelijk was er rond de kerk een begraafplaats. Het poortje, oorspronkelijk onderdeel van de muur rond de begraafplaats, herinnert hier nog aan. Onder het gebroken fronton is doodshoofden en knekels en een grafkist herkenbaar waarop een kleed licht met twee zilveren schilden. De uitvoering van het poortje wordt wel toegeschreven aan Nicholas Stone, de schoonzoon van Hendrick de Keyser. De Engelsman Stone was een leerling van De Keyser en huwde in 1613 met De Keysers dochter Maaike.
Het Zuiderkerkhof is pas in 1866 gesloten. In de jaren zestig van de vorige eeuw werd vrijwel de hele Sint Antoniesbreestraat gesloopt (op het Huis de Pinto na). Het poortje was al in 1944 door de gemeente opgeslagen. Na de herbouw van straat keerde het in 1985 min of meer op de oude plaats terug, ditmaal op een vrijwel vergelijkbare wijze als oorspronkelijk met een lage muurtje, waarbij ook het onderste deel van de vleugelstukken naar een oude tekening werden gereconstrueerd. In 2005 is het poortje weer geschilderd.
Gebruikte literatuur:
- Petra van Diemen. 'Restauratie van de Zuiderkerkstoren'. Binnenstad 282/283 (juli/aug./sept./okt. 2017)
- Koen Ottenheym, Paul Rosenberg, Niek Smit. Hendrick de Keyser. Architectura Moderna. Moderne Bouwkunst in Amsterdam 1600-1625. Amsterdam: SUN, 2008
- A.M. van de Waal. 'De Zuiderkerk te Amsterdam'. Ons Amsterdam 5 (1953): p. 19-22
- Geschiedenis van Amsterdam II-2: p. 99
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 6498
Adres: Zandstraat 17
Adressen: Zuiderkerkhof 72
Inschrijvingsdatum: 27-10-1970
Redengevende omschrijving: Zuiderkerk (1603-1611 door Hendrick de Keyser). Driebeukige pseudobasiliek op rechthoekige plattegrond, de zijbeuken aan iedere zijde op twee plaatsen transeptachtig verhoogd. Zuiderkerkstoren. Excentrisch tegen de kerk geplaatste toren bestaand uit een vierkante romp waarop een zandstenen achtkant met losse hoekzuilen en een houten bekroning met lantaren (voltooid 1614, Hendrick de Keyser). Klokkenspel bestaande uit ? klokken van François Hemony, gegoten in 1651 en 1658, en ? moderne klokken. Trommelspeelwerk van Otto Roelofsz, 1617, met trommel gegoten door Pieter Hemony. Op de zolder ? buiten gebruik gestelde klokken en buiten gebruik gesteld klavier uit de 17de eeuw. Klokkenstoel met gelui bestaande uit een klok van W. en J. Moer, 1511, diam. 168,5 cm, een klok van François Hemony, 1659, diam. resp. 129,5 en 108,5 cm, en een moderne klok.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: juni 2023