Amsterdam Monumentenstad

Leidsekade 98-99

Adres: Leidsekade 98-99
Leidseplein 35
Postcode: 1017PP
Gebouwtype: Winkel-woonhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1880, 1911, 1934
Architect: Cruyf en Schouten & Co. (1880), E.H. Helle (1902), G.J. Langhout (1911), Zanstra, Giesen en Sijmons (1934)
Opdrachtgever: Flowershop Ivy (1934)

(10 afbeeldingen)

Leidsekade 98-99

Het meest bijzonder aan dit gemeentelijk monument is Flowershop Ivy uit 1934. In de zeer uitgebreide redengevende omschrijving wordt het belang van de historische winkel voor de architectuurgeschiedenis uiteengezet. Deze winkel markeert, volgens de beschrijving, een bijzonder moment in de hoofdstedelijke architectuurgeschiedenis. De architecten van Groep 32 en in het bijzonder Zanstra, Giesen & Sijmons gingen op zoek naar hun eigen vormentaal. Met de atelierwoningen hadden zij hun meesterproef als functionalisten afgeleverd, en nu werd het tijd voor de zoektocht naar een 'Nieuwe Architectuur': dat was voor Groep 32 een essentieel agendapunt. Het ontwerp van Zanstra, Giesen & Sijmons uit 1934 is afgezien van enkele bescheiden aanpassingen aan de pui nog intact. De inrichting van de winkel is strak en zakelijk, net als de ongedecoreerde pui. De ruimte is vrijwel leeg gehouden, met een granito vloer en een ondiepe lage etalageruimte, uitgevoerd in donker natuursteen. Een functionele oplossing voor de praktijk van een bloemenwinkel. Enkele belangrijke details verraden echter dat de ontwerpers meer wilden dan een strikt functionele ruimte maken. De drempel bij de entree van de winkel heeft heel uitdrukkelijk een zwierige vorm gekregen. Ook de verlichting in het plafond heeft een opmerkelijke vorm. Dit zijn geen strikt functionele oplossingen. De ontwerpers streefden naar een minder dogmatische vorm van functionalisme. Flowershop Ivy markeert, constateert de beschrijving, het prilste begin van deze ontwikkeling. Later zou dit leiden tot een fundamenteel debat over de grondslagen van de moderne architectuur. De winkel werd besproken in het architectuurtijdschrift van de avant-garde: de 8 en Opbouw, maart 1935 (p. 58-60). Arthur Staal besteedde de nodige aandacht aan het bijzondere karakter van de interieurs. Moderne interieurs zijn niet per definitie saai en droog, zo stelde hij. De winkel is dus van belang voor de geschiedenis van de Nieuwe Zakelijkheid in Amsterdam. Afgezien van de decoratieve elementen die zo karakteristiek zijn voor Groep 32, vormt de winkel immers een schoolvoorbeeld van functioneel ontwerpen. Het enige eerdere voorbeeld in Amsterdam, de boekhandel van Schröder en Dupont, Keizersgracht 516, van A. Bodon uit 1932 is onherstelbaar verbeterd. Flowershop Ivy is zodoende een zeldzaam winkeltype en vormt, volgens de redengevende omschrijving, een aanvulling op de bescheiden collectie authentieke historische winkels die Amsterdam rijk is.

MIP-nummer: 13412
Functie: Winkel/woonhuis
Jaartal: 1880
Bouwstijl: Neorenaissance XIXB
MIP-nummer: 13411
Functie: Winkel/woonhuis
Jaartal: 1880
Bouwstijl: Neorenaissance XIXB

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: GM
Monumentennummer: 200610
Adres: Leidsekade 98-99
Adressen: Leidsekade 98 ;Leidsekade 99 2,H;Leidseplein 35
Inschrijvingsdatum: 12-05-2009
Redengevende omschrijving: Architect: Cruyf en Schouten & Co. Bouwjaar: 1880 Architect: E.H. Helle Verbouwing winkelpui: 1902 Architect: G.J. Langhout Verbouwing winkel: 1911 Architect: Zanstra, Giesen & Sijmons Verbouwing winkel: 1934 Stedenbouwkundige context Het bouwwerk is gesitueerd op de hoek van het Leidseplein en de Leidsekade. De omgeving van de Leidsepoort werd gedurende het laatste kwart van de negentiende eeuw ingrijpend gewijzigd. Het eenvoudige, bijna landelijke plein achter het poortgebouw veranderde in korte tijd in een modern stadsplein. De nieuwe gevangenis op het voormalige bolwerk 'de Schinkel' werd al in 1847 voltooid, het kantongerecht volgde in 1891. De stadspoort werd in 1862 wegens bouwvalligheid afgebroken. Het deel van de Lijnbaansgracht tussen het plein en de Leidsekruisstraat is in 1913 gedempt ten behoeve van het verkeer naar de Weteringschans. Deze aangrenzende pleinruimte vernoemde het gemeentebestuur naar de toneelspeelster Kleine-Gartman. Het bouwblok dat omsloten wordt door het Leidseplein, het Kleine-Gartmanplantsoen, de Hirschpassage en de Leidsekade verrees rond 1880. Daarmee waren de dynamische ontwikkelingen in deze omgeving echter nog niet afgerond. Het oorspronkelijke American Hotel werd al snel weer afgebroken om plaats te maken voor het nieuwe en veel grotere hotelgebouw van W. Kromhout. Ook de vestiging van Hirsch & Co. op de hoek van het Leidseplein en het Kleine-Gartmanplantsoen, geopend in 1882, werd al snel te klein. De architect A. Jacot, bekend om zijn winkels, ontwierp het enorme Hirsch-gebouw dat in 1912 werd geopend. Architectonische verschijningsvorm Het oorspronkelijke ontwerp van Cruyf en Schouten, uitgevoerd in de toen gangbare stijl van de Hollandse neo-renaissance, vormt met de belendende panden aan de Leidsekade nog een beeldbepalende getuigenis van de vernieuwing die aan het eind van de negentiende eeuw gestalte kreeg rond het Leidseplein. Het hoekpand telt boven de begane grond drie bouwlagen en een kapverdieping. Het was voor die tijd een groot bouwwerk, bestaande uit een pand met woningen, Leidsekade 99, en een woon-winkelhuis op de hoek, Leidseplein 35 - Leidsekade 98. De opzet van de compositie is min of meer symmetrisch. De middenas van het pand met woningen aan de Leidsekade wordt bekroond door een topgevel met klauwstukken en een rond fronton, het twee vensterassen brede geveldeel links van het bouwdeel met woningen is opgevat als een neutraal tussenlid met een eenvoudige horizontale beëindiging. De hoek krijgt zoals gebruikelijk een accent met een monumentale erker. De compositie van de gevel aan het Leidseplein telt drie vensterassen en komt overeen met de compositie van Leidsekade 99. De top, met klauwstukken en een rond fronton, is nagenoeg identiek. In het oorspronkelijke ontwerp van Cruyf en Schouten accentueerde deze top ook de ingang van de winkel, die op de middenas was gesitueerd. De rijke detaillering van de gevels van de bovenverdiepingen is redelijk goed behouden gebleven. Het voegwerk is vernieuwd. Het zinken topje boven de hoekerker heeft in de loop der tijd een merkwaardige gemetselde borstwering gekregen. De winkel op de begane grond is enige malen verbouwd en tenslotte heeft ook de begane grond van het pand met woningen een commerciële functie gekregen. De winkel aan het Leidseplein is in 1902 verbouwd voor Flowershop Ivy die het jaar daarvoor verhuisd was vanuit Utrechtsestraat 51. Deze bloemenwinkel deed goede zaken en in 1911 kreeg G.J. Langhout opdracht voor een tweede verbouwing. Hij moderniseerde de winkelpuien en verplaatste de ingang naar de hoek. In 1934 volgde een meer ingrijpende verbouwing. Ontworpen door het toen zeer jeugdige Amsterdamse architectenbureau Zanstra, Giesen & Sijmons. Uit de tekeningen blijkt dat in de voorgaande jaren een kapperszaak/schoonheidssalon was gevestigd op de verdieping boven de bloemenwinkel. Het primaire doel van deze verbouwing was een aanzienlijke uitbreiding van de kapperszaak, maar ook Flowershop Ivy kreeg een strakke nieuwe pui en een voor die tijd zeer modern interieur. De kapperszaak werd voorzien van een winkelruimte op de begane grond aan de Leidsekade, waarvoor de woning op de begane grond van Leidsekade 99 werd opgeofferd. Ook de woning op de eerste verdieping moest plaats maken voor het kappersbedrijf. Zo ontstond een grote zaak, met een ruime entree op de begane grond en een zeer grote ruimte voor het knippen die zich uitstrekte over de gehele eerste bouwlaag van het pand. De woningen op de tweede en de derde bouwlaag behielden hun functie. Van de kapperszaak resteert niets. De pui op de begane grond heeft nog zijn oorspronkelijke aanzien, maar het interieur van de achterliggende entree is verdwenen. Zo te zien is de destijds opzienbarende spiltrap die naar de kapsalon op de verdieping voerde behouden gebleven. Het interieur van de kapsalon is enige malen aangepast aan nieuwe winkelfuncties, het geheel wordt nu te huur aangeboden als kantoorruimte. Anders dan de kapperszaak heeft de winkelruimte van Flowershop Ivy nog altijd een functie als bloemenwinkel. Zodoende konden ingrijpende verbouwingen gedurende de afgelopen zeven decennia achterwege blijven. Het ontwerp van Zanstra, Giesen & Sijmons uit 1934 is afgezien van enkele bescheiden aanpassingen aan de pui nog intact. De inrichting van de winkel is strak en zakelijk, net als de ongedecoreerde pui. De ruimte is vrijwel leeg gehouden, met een granito vloer en een ondiepe lage etalageruimte, uitgevoerd in donker natuursteen. Een functionele oplossing voor de praktijk van een bloemenwinkel. Enkele belangrijke details verraden echter dat de ontwerpers meer wilden dan een strikt functionele ruimte maken. De drempel bij de entree van de winkel heeft heel uitdrukkelijk een zwierige vorm gekregen. Ook de verlichting in het plafond heeft een opmerkelijke vorm. Dit zijn geen strikt functionele oplossingen. De ontwerpers streefden naar een minder dogmatische vorm van functionalisme. Flowershop Ivy markeert het prilste begin van deze ontwikkeling. Later zou dit leiden tot een fundamenteel debat over de grondslagen van de moderne architectuur. De winkels werden besproken in het architectuurtijdschrift van de avant-garde: de 8 en Opbouw, maart 1935 (p 58-60). Arthur Staal besteedde de nodige aandacht aan het bijzondere karakter van de interieurs. Moderne interieurs zijn niet per definitie saai en droog, zo stelde hij. Ook de architect van het Nieuwe Bouwen gebruikt graag zijn fantasie wanneer de opdracht zich daarvoor leent. Cultuurhistorische context P. Zanstra en K.L. Sijmons waren lid van Groep 32 vanaf de oprichting, op een zondagmorgen, 24 januari 1932. J.H.L. Giesen zou pas later lid worden. Groep 32 was een gezelschap van jongere architecten, geboren aan het begin van de twintigste eeuw, die grote bewondering koesterden voor de bekende Franse architect Le Corbusier. Een aantal van hen, onder wie A. Komter, G.H.M. Holt, A. Staal, K.L. Sijmons en P. Zanstra zou na de oorlog met succes een eigen architectenbureau gaan bestieren. Maar in 1932 zaten zij vooral om werk verlegen. Zij kenden elkaar via de Amsterdamse architectenvereniging 'Architectura et Amicitia'. Hun gezamenlijke poging om in deze vereniging meer invloed te krijgen, leed echter schipbreuk. Er bestond nog een organisatie van modern georiënteerde architecten in Amsterdam, dit was de architectenkern 'de 8'. Zij waren gemiddeld tien jaar ouder dan de leden van Groep 32 en koesterden ten aanzien van het functionalisme een meer dogmatisch standpunt. Ondanks verschillen van opvattingen fuseerden beide organisaties in 1934. Deze fusie was geen succes, eind 1938 bleken de meningsverschillen toch principieel te zijn en eindigde de samenwerking met een enorme ruzie. Terwijl Zanstra, Giesen & Sijmons de tekeningen voor de verbouwing aan het Leidseplein maakten, verrees hun meest bekende vooroorlogse werk in Amsterdam: de atelierwoningen aan de Zomerdijkstraat. Dit revolutionaire bouwwerk is op de rijksmonumentenlijst geplaatst. Rond 1940 bouwde het bureau een tweede woningcomplex in Amsterdam: hoek Sloterkade / Hoofddorpweg. Dit ontwerp is geselecteerd voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst. Anno 2008 lijkt dit bijna postmoderne architectuur, en dergelijke architectuur was voor de oude leden van 'de 8' onacceptabel. De atelierwoningen waren nog zuiver functioneel: het interieur van Flowershop Ivy uit 1934 markeert het begin van de ontwikkeling naar deze vrijere vorm. Tijdens de oorlog is door een aantal leden van Groep 32 een boek samengesteld, Bouwen van woning tot stad, dat geheel ten onrechte vergeten is. Het preludeerde toen al op de post moderne stedenbouw die nu als geheel nieuw in de vakbladen wordt gepubliceerd. Conclusie Flowershop Ivy uit 1934 markeert een bijzonder moment in de hoofdstedelijke architectuurgeschiedenis. De leden van Groep 32 en in het bijzonder Zanstra, Giesen & Sijmons gingen op zoek naar hun eigen vormentaal. Met de atelierwoningen hadden zij hun meesterproef als functionalisten afgeleverd, en nu werd het tijd voor de zoektocht naar een 'Nieuwe Architectuur': dat was voor Groep 32 een essentieel agendapunt. De winkel is ook van belang voor de geschiedenis van de Nieuwe Zakelijkheid in Amsterdam. Afgezien van de decoratieve elementen die zo karakteristiek zijn voor Groep 32, vormt de winkel immers een schoolvoorbeeld van functioneel ontwerpen. Het enige eerdere voorbeeld in Amsterdam, de boekhandel van Schröder en Dupont, Keizersgracht 516, van A. Bodon uit 1932 is onherstelbaar verbouwd. Flowershop Ivy is zodoende een zeldzaam winkeltype en vormt een aanvulling op de bescheiden collectie authentieke historische winkels die Amsterdam rijk is. Plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst is een passende maatregel om het behoud van deze winkel te verzekeren. Arthur Staal, 'Nieuwe Winkels', in: de 8 en Opbouw, 1935, p 58-60. A. Boeken ea, Bouwen van woning tot stad, Amsterdam 1946. Manfred Bock ea, Van het Nieuwe Bouwen naar een Nieuwe Architectuur. Groep 32. Ontwerpen, gebouwen, stedebouwkundige plannen 1925-1945, Den Haag 1983. BMA 13 oktober 2008

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]