Amsterdam Monumentenstad

Jane Jacobs (1916-2006)

Jane Jacobs (1916-2006) doet met haar beroemde boek The Death and Life of Great American Cities (1961) een fundamentele aanval op de intellectuele arrogantie van de moderne stedenbouw in de twintigste eeuw. Zij was geen professionele stadsplanner, maar voortgekomen uit een beweging die streed tegen cityvorming en voor buurtrehabilitatie. Zij vroeg zich af wat belangrijk is voor de vitaliteit van steden, wat straten veilig of onveilig maakt, waarom oude wijken succesvol zijn, etc. Zij stelde dat stedenbouwers moeten kijken hoe steden werkelijk functioneren, niet hoe ze zouden moeten werken. De stad is niet een machine waarvan de afzonderlijke functies als wonen, werken en recreëren, kunnen worden onderscheiden, maar een levend organisme waarvan de functies een ingewikkeld dynamisch proces vormen dat gemakkelijk kan worden verstoord, vooral door ‘orthodoxe’ stadsplanners die zoneringsregels instellen met het doel functies te scheiden. Om de stad te begrijpen, moeten de verschillende functies niet stuk voor stuk worden besproken, maar in hun onderlinge samenhang worden bezien. Door dat te doen, wordt begrepen dat de essentiële kenmerken van de stad diversiteit en complexiteit zijn.

Kinderen spelen op een stoep in de Jordaan

In het eerste deel van haar boek beschrijft Jacobs het sociale gedrag van mensen in de stad, bijvoorbeeld hoe mensen zich gedragen op de stoep. In het hoofdstuk over kinderen valt Jacobs het idee van de moderne stedenbouwers aan dat kinderen van de straat moeten worden gehaald. Jacobs wil kinderen niet anders behandelen dan volwassenen. De ironie is dat ook de kinderen zelf de voorkeur geven aan de straat, omdat die veiliger is dan het groen in buitenwijken. Volgens Jacobs komt dat omdat er ogen zijn op straat, namelijk van voorbijgangers en winkeliers. De stoep is bepalend voor de wijze waarop de stad werkt.

Haar analyse van het menselijk gedrag in de stad vormt de basis voor de beschrijving van het economische 'gedrag' van steden in het tweede deel van het boek. De vitaliteit van de stad is volgens Jacobs het gevolg van het samengaan van functies. Vooral kleine bedrijvigheid komt in de stad tot ontwikkeling, omdat er voldoende mensen dicht op elkaar wonen en werken. Zodra de afstanden groter worden, neemt de diversiteit direct af. Echter: diversiteit treedt alleen op wanneer aan een viertal voorwaarden is voldaan: een gemengde functie, kleine bouwblokken, een mix van oude en nieuwe gebouwen en een voldoende grote concentratie van mensen en gebouwen. De aanwezigheid van minstens twee hoofdfuncties, zoals wonen en werken, levert een totaal op dat groter is dan de som van de afzonderlijke delen; er treedt kruisbestuiving op. Bovendien kunnen bedrijven elkaars faciliteiten delen en profiteren van het grote aanbod aan kennis en deskundigheid. Het stedelijk weefsel heeft kleine blokken nodig zodat er meerdere looproutes zijn. Een mix van oude en nieuwe gebouwen is nodig om voldoende broedplaatsen te creëren. Nieuwe ideeën ontstaan in oude gebouwen. Een grote bevolkingsconcentratie tenslotte is nodig om buurten levend te houden: het verschaft de basis voor al die activiteiten die de stad aantrekkelijk en het stedelijk leven mogelijk maken. Alleen als aan al deze voorwaarden is voldaan, beschikt de stad over voldoende economische basis voor diversiteit.

Het standaardwerk van Jane Jacobs is nog steeds relevant. Haar uitspraak dat nieuwe ideeën oude gebouwen nodig hebben, sluit naadloos aan bij één van de belangrijkste vraagstukken van onze tijd: de herbestemming van oude niet meer in gebruik zijnde gebouwen. Slopen we ze of geven we ze een nieuw leven als broedplaats voor nieuwe ideeën?

En wie een liefhebber van de stad is, zal Jane Jacobs vereren als een hedendaagse profeet. De Amsterdamse binnenstad is namelijk een voorbeeld van uitstek van een stad die voldoet aan de eisen van een goede stad volgens Jane Jacobs, alhoewel de gentrificatie zover is gevorderd dat de diversiteit ernstig wordt bedreigd: de binnenstad gaat ten onder aan haar eigen succes. Ook die ontwikkeling had Jane Jacobs overigens voorspeld.

(10 juli 2015)