Amsterdam Monumentenstad

Weesperstraat 2-40, gezien vanaf de Nieuwe Herengracht, vóór de sloop van de straat in de jaren zestig. (Stadsarchief Amsterdam)

Het Weesperplantsoen ligt aan de Weesperstraat tussen de Nieuwe Heren- en Keizersgracht, waar vóór de sloop in de jaren zestig de winkelhuizen Weesperstraat 2 t/m 40 lagen en ook enkele grachtenhuizen, namelijk Nieuwe Herengracht 22, 24 en 26 en Nieuwe Keizersgracht 1, 3, 5 en 7, totaal 27 panden. Veel geschiedenis ligt er hier, vooral Joodse geschiedenis.

Volgens het Auschwitzcomité hebben op de locatie waar het Holocaust Namenmonument moet verrijzen, 175 vermoorde Joodse Amsterdammers gewoond. Er was ook veel Joodse bedrijvigheid. Zo was op nummer 12 het meubelmagazijn van Jons gevestigd, later een kapper. Op nummer 14 bakkerij Vuysje, zeer geliefd bij de gevluchte Duitse Joden vanwege zijn zuurdesembrood. Hier woonden en werkten Isaac Vuijsje en zijn vrouw Schoontje Vuijsje-Van Beetz, die op 4 juni 1943 werden vergast in Sobibor. Op nummer 16 zat juwelier Wessel. De zaak was het eigendom van Hartog Wessel. Hartog werd eveneens vermoord in Sobibor, op 7 maart 1943, maar zijn vrouw Rachel Bonewit overleefde de oorlog. Eén van hun twee kinderen werden gelijktijdig met hun vader vergast.

Rolf Hergershausen en zijn vrouw Leentje Zinger met jodenster tijdens hun huwelijk op 13 mei 1942 (collectie Joods Historisch Museum)

Op nummer 34 zat vanaf 1943 slagerij Hergo, één van de vijf zaken waar Joden vanaf die datum nog vlees konden kopen. De zaak zat oorspronkelijk in de Beethovenstraat en was eigendom van de Duitse vluchteling Siegfried Hergershausen, die zich met zijn gezin in 1935 in Amsterdam had gevestigd. Hij en zijn vrouw overleefden de oorlog, maar verloren hun beide zonen Alfred en Rolf. De eerste was dokter in kamp Westerbork en werd op 4 september 1944 naar Theresiënstadt gedeporteerd. Van daaruit werd hij eind september doorgestuurd naar Auschwitz, waar hij omkwam. Rolf en zijn echtgenote doken onder, maar werden in mei 1944 na verraad opgepakt. Op 19 mei 1944 werden ze naar Auschwitz gedeporteerd. Rolf bleef in leven tot de evacuatie in januari 1945: toen de Russen het kamp naderden werd hij meegestuurd met een dodenmars. Hij kwam in Buchenwald aan, maar overleed hier kort na zijn aankomst van uitputting. In het Joods Historisch Museum worden de trouwfoto's van Rolf en Leentje Zinger van 13 mei 1942 bewaard. Ze waren dus nog maar twee jaar getrouwd toen ze werden gedeporteerd.

Weesperstraat 40 vóór de sloop in de jaren zestig. Links huizen aan de Nieuwe Keizersgracht. (Stadsarchief Amsterdam)

Boven de winkels waren een groot aantal woningen waar Joden woonden. Hun huizen werden in de oorlog leeggehaald en na de oorlog gesloopt, net als de rest van de Jodenbuurt omdat de gemeente een diepe haat koesterde tegen de oude binnenstad. Die werd ondoelmatig en onhygiënisch gevonden. Dat waren ideeën die al ruim voor de oorlog bestonden. Immers, al in 1910 werd Uilenburg 'gesaneerd'. De verwoesting in de oorlogsjaren bood een excuus dat deze plannen verder konden worden uitgevoerd. Op 25 juli 1946 werd het Basisplan vernieuwing voormalige Jodenbuurt gepubliceerd in het Gemeenteblad. De bijbehorende plankaart toonde dat er weinig zou overblijven van dit deel van de oude binnenstad. In 1953 volgde met de zogenaamde 'Wederopbouwplannen' een verdere uitwerking van deze plannen. De gemeente wilde niet alleen de oude huizen slopen en vervangen door kantoorgebouwen, maar ook een vierbaans-autoweg door de Weesperstraat aanleggen, die moest aansluiten op de eveneens geplande vierbaans-autoweg door de Nieuwmarktbuurt naar het Centraal Station. Een misdadig plan, dat in de jaren zeventig zou uitmonden in een ware stadsoorlog.

Waarom was het misdadig dat deze huizen werden gesloopt? Meyer Sluyser wist in zijn boek Voordat ik het vergeet onovertroffen uit te leggen waarom oude huizen zo belangrijk zijn, nog los van de vastgoedwaarde die objectief vast te stellen is. "Het is niet helemaal bijgeloof als mensen zeggen, dat een huis een ziel heeft", schrijft Sluyser. "Het wordt gebouwd als een koud, zielloos stuk aanneemwerk. Dát is waar. Mensen trouwen en zijn gelukkig binnen de omsluiting van de vier muren. Een vezeltje van hun geluk blijft in het huis achter. Een kind wordt geboren. Er komt een draadje geluk bij. Mensen sterven en een slaapkamer wordt opeens een heilige plaats. En dan plotseling heeft dat huis een ziel. In die tot bouwvallen verzakte huizen (…), in de straten en stegen van de oude buurt binden duizend vezeltjes de herinnering aan het leven, dat hier vroeger zo uitbundig golfde tussen de hoge oevers van het verkeer."

Dat de huizen er vrijwel allemaal nog stonden en te restaureren waren, blijkt uit de foto’s van vlak vóór de sloop. Het zouden nu zeer gewilde huizen zijn geweest, vergelijkbaar met woningen in de grachtengordel of de Jordaan die door Stadsherstel worden verhuurd. Kijk maar eens naar het prachtige 17de-eeuwse hoekpand op de Weesperstraat 40 hoek Nieuwe Keizersgracht: een prachtig pand met een hoge kap. De gesloopte huizen vormden het meest oostelijk gelegen deel van het bouwblok Amstel-Weesperstraat, uit de Vierde Uitleg van 1662, waarin ook het Amstelhof ligt, het complex die nu bekend staat als de Hermitage aan de Amstel.

Abel Jacob Herzberg (1893-1989). Foto J. Merkelbach, ca. 1913

Op Weesperstraat 2 was tot de jaren dertig een Joodse instelling gevestigd, waar meer over te vertellen valt. Hier was de vereniging Steun voor doortrekkenden gevestigd. Deze vereniging gaf vanaf 1905 steun aan Joden die hun land ontvlucht waren voor pogroms of anderszins en die via Amsterdam op zoek waren naar een nieuw vaderland. Doorgaans reisden ze door naar de Verenigde Staten, maar sommigen bleven in Amsterdam hangen. De Hebreeuwse aanduiding voor de vereniging was 'Hagnosas Ourechiem', een begrip uit de Joodse ethiek dat zich nog het beste doet vertalen met het woord gastvrijheid.

Van het eerste bestuur van de vereniging maakte opperrabbijn Palache deel uit. Aan de vereniging kan ook de naam van de Russisch-Joodse emigrantenfamilie Herzberg worden gekoppeld. Het was de oude Herzberg, de vader van Abel Jacob Herzberg, die dagelijks een aantal uren doorbracht in het kantoortje in het tehuis voor doortrekkenden. Hij spande zich in voor zijn lotgenoten die op doorreis naar de Verenigde Staten korte tijd in Nederland verbleven. De familie Herzberg behoorde tot de bijna drie miljoen Joden die in de periode tussen 1882 en 1914 Oost-Europa verlieten. De meesten emigreerden naar de Verenigde Staten, maar de ouders van Abel Jacob, afkomstig uit Litouwen, bleven in Nederland. De turbulente ontwikkelingen in het land van herkomst in het begin van deze eeuw werden in het emigrantengezin op de voet gevolgd. Abel Jacob Herzberg (1893-1989) was van 1934 tot 1939 voorzitter van de Nederlandse Zionistenbond, een organisatie die al vóór de oorlog pleitte voor de emigratie van de Joden naar hun historisch thuisland in Palestina. In 1950 verscheen zijn Kroniek der Jodenvervolging, het eerste standaardwerk over de Holocaust in Nederland. En nu wordt op de locatie van zijn vaders vereniging voor de hulp aan door pogroms getroffen Joden en waar in totaal 27 huizen stonden waar gedeporteerde Joden woonden, het Namenmonument gebouwd.

De bewoners van het Weesperplantsoen

De 27 huizen op de locatie Weesperplantsoen

Het Weesperplantsoen betreft de locatie van de panden Weesperstraat 2 t/m 40 (20 panden) en verder Nieuwe Herengracht 22, 24 en 26 en Nieuwe Keizersgracht 1, 3, 5 en 7 (totaal 27 panden). Elk pand bestond uit meerdere woningen. Het Nederlands Auschwitz Comité (NAC) heeft uitgezocht welke Joodse oorlogsslachtoffers in deze huizen hebben gewoond. Dat waren er, in mijn telling, 175.

Hier is de volledige lijst van de bewoners van de 27 panden op de locatie Weesperplantsoen:

Nieuwe Herengracht 22
1. Rachel Ensel-Worms, 1879-1942, 63 jaar
2. Joseph Ensel, 1875-1942, 67 jaar
3. Izaak Jas, 1903-1943, 40 jaar
4. Helena Talhuizen-Jas, 1908-1944, 36 jaar
5. Eliazer Talhuizen, 1888-1944, 56 jaar
Nieuwe Herengracht 24
6. Betty Mia Levie, 1942-1943, 1 jaar
7. Jansje Levie-Cohen, 1916-1943, 27 jaar
8. Isidoor Levie, 1916-1944, 28 jaar
9. Veronica Stokvis-Swaab, 1875-1943, 68 jaar
10. Meijer Stokvis, 1873-1943, 70 jaar
11. Heintje Krant-Kanis, 1895-1943, 48 jaar
12. Salomon Krant, 1896-1943, 47 jaar
13. Philip Aandagt, 1900-1942, 42 jaar
Weesperstraat 2
14. Mietje Cohen-Aalsvel, 1892-1943, 51 jaar
15. Martha Kok, 1901-1942, 32 jaar
16. Abraham Wijnschenk, 1919-1941, 22 jaar
17. Sientje Wijnschenk-Krant, 1919-1944, 25 jaar
18. Pieter Krant, 1886-1943, 57 jaar
19. Sara Krant-Gans, 1885-1943, 58 jaar
20. Rebecca Krant, 1926-1944, 18 jaar
21. Joseph Pach, 1907-1941, 34 jaar
22. Betje Pach-Waterman, 1907-1943, 36 jaar
23. Meijer de Haas, 1910 – 1942, 32 jaar
24. Hendrika de Haas-Parsser, 1908 – 1942, 34 jaar
25. Abraham Joseph Parsser, 1883 – 1943, 60 jaar
26. Naatje Parsser-Nikkelsburg, 1887 – 1943, 56 jaar
Weesperstraat 4
27. Rebecca Elkan-Lopes Carança, 1879 – 1943, 64 jaar
28. Maurits Elekan, 1872 – 1943, 71 jaar
29. Salomon Haringman, 1886 – 1942, 56 jaar
30. Judicje Levit, 1939 – 1943, 4 jaar
31. Racheltje Hindrika Dresden-Levit, 1911 – 1943, 32 jaar
32. Grietje van Bever-Hamburger, 1884 – 1943, 59 jaar
Weesperstraat 6
33. Jacques Mouwes, 1916 – 1942, 26 jaar
34. Jansje Mouwes-Ouds, 1874 – 1942, 68 jaar
35. Hartog Mouwes, 1874 – 1942, 68 jaar
36. Isaac Deegen, 1930 – 1942, 12 jaar
37. Rachel Deegen-Roeper, 1907 – 1942, 35 jaar
38. Joseph Deegen, 1905 – 1943. 38 jaar
39. Vrouwtje Deegen, 1928 – 1942, 14 jaar
40. Samuel Deegen, 1949 – 1942, 2 jaar
41. Anna Brandon Bravo, 1869 – 1942, 73 jaar
Weesperstraat 8
42. Isaac Levie Felmans, 1916 – 1943, 27 jaar
43. Roosje Felmans-Morpurgo, 1883 – 1943, 60 jaar
44. Sara d’Ancona, 1903 – 1931, 12 jaar
45. Sara d’Ancona-Belinfante, 1903-1943, 40 jaar
46. Salomon d’Ancona, 1903 – 1943, 40 jaar
47. Eva Henriette d’Ancona, 1929 – 1943, 14 jaar
48. Flora Kleerekoper, 1887 – 1942, 55 jaar
49. Gabriël Rootveldt, 1932 – 1943, 11 jaar
Weesperstraat 10
50. Abraham André Duitscher, 1920 – 1941 ,21 jaar
51. Sara Benjamins-de Roos, 1874 – 1943, 69 jaar
Weesperstraat 12
52. Judith de Jong-Cauveren, 1898 – 1943, 45 jaar
53. Jacob de Jong, 1887 – 1943, 56 jaar
54. Elisabeth Magdalena Agsteribbe-de Jong, 1921 – 1942, 21 jaar
55. Klara Delmonte-Rodrigues Garcia, 1877 – 1943, 66 jaar
56. Mozes Delmonte, 1869 – 1943, 74 jaar
Weesperstraat 14
57. Louis Vuijsje, 1915 – 1943, 28 jaar
58. Schoontje Vuijsje-van Beetz, 1881 -1943, 62 jaar
59. Isaäc Vuijsje, 1879 – 1943, 64 jaar
60. Rachel Polak-Gokkes, 1892 – 1943, 51 jaar
61. Leentje Gokkes-Kraal, 1868- -1943, 75 jaar
62. Elske van Brink, 1886 – 1942, 56 jaar
63. Herman van Brink, 1860 – 1942, 82 jaar
Weesperstraat 16
64. Catharina Philippina Zadok Bonew, 1867 – 1941, 74 jaar
65. Jacob Marcus Friedmann, 1938 – 1943, 5 jaar
66. Judith Friedmann, 1935 – 1943, 8 jaar
67. Debora Friemann, 1933 – 1943, 10 jaar
68. Rosalina Friedmann-Walg, 1903 – 1943, 40 jaar
69. Bernard Friedmann, 1904 – 1943, 39 jaar
70. Rachel Italiander-Wijnschenk, 1871 – 1943, 72 jaar
71. Mauritz Italiander, 1877 – 1943, 66 jaar
72. Marcus van Kreveld, 1935 – 1943, 8 jaar
73. Roosje van Kreveld-van Gelderen, 1899 – 1943, 44 jaar
74. Elias van Kreveld, 1900 – 1943, 43 jaar
75. Lea de Vries-Coopman, 1878 – 1942, 64 jaar
76. Leendert de Vries, 1874 – 1941, 67 jaar
Weesperstraat 18
77. Rachel Degen, 1895 – 1943, 48 jaar
78. Rosette Walvis-Degen, 1881 – 1943, 62 jaar
79. Gabriël Walvis, 1877 – 1943, 66 jaar
80. Jacob Lampie, 1918 – 1945, 27 jaar
81. Bertha Lampie-Cohen, 1890 – 1942, 52 jaar
82. Mozes Lampie, 1891 – 1942, 51 jaar
83. Willem Lampie, 1924 – 1942, 18 jaar
Weesperstraat 20
84. Sara Koster, 1881 – 1943, 62 jaar
85. Saartje Blits-Meents, 1901 – 1943, 42 jaar
86. Betsy van Kreeveld, 1930 – 1943, 13 jaar
87. Kaatje van Kreeveld-Tokkie, 1892 – 1943, 51 jaar
88. Isaac van Kreeveld, 1889 – 1943, 54 jaar
89. Eva Velders, 1924 – 1943, 19 jaar
Weesperstraat 24
90. Levi Gans, 1929 – 1943, 14 jaar
91. Lena Gans, 1933 – 1943, 10 jaar
92. Betje Gans-Cosman, 1905 – 1943, 38 jaar
93. Salomon Gans, 1906 – 1943, 37 jaar
Weesperstraat 26
94. Leentje Gans-Nikkelsberg, 1872 – 1943, 71 jaar
95. Emanuel van Beseme, 1917 – 1942, 25 jaar
96. Rosette van Beseme-Baske, 1869 – 1942, 73 jaar
97. Ezechiël van Beseme, 1873 – 1942, 69 jaar
98. Mozes van Beseme, 1905 – 1941, 36 jaar
99. Esther Knoop-Morpurgo, 1878 – 1943,65 jaar
100. Esther Pach-Spanjar, 1880 – 1943, 63 jaar
101. Keetje Aluin-Doof, 1881 – 1942, 61 jaar
Weesperstraat 28
102. Joel Gosler, 1922 – 1942, 20 jaar
103. Debora Gosler-Waterman, 1896 – 1942, 46 jaar
104. Isaäc Gosler, 1896 – 1944, 48 jaar
105. Marianne Kool-Gosler, 1921 – 1943, 22 jaar
106. Samuel Gosler, 1925 – 1944, 19 jaar
107. Ezecheiel Worms, 1919 – 1943, 4 jaar
108. Rachel Worms-van Beseme, 1906 – 1943, 37 jaar
109. Louis Worms, 1907 – 1941, 34 jaar
110. Hijman Worms, 1936 – 1943, 7 jaar
111. Samson Pach, 1940 – 1943, 3 jaar
112. David Pach, 1942 – 1943, 1 jaar
113. Kitty Pach-Lopes Cardozo, 1922 – 1943, 21 jaar
114. Juda Pach, 1916 – 1945, 29 jaar
Weesperstraat 30
115. Jacob Koekoek, 1871 – 1943, 72 jaar
116. Simon van Hes, 1926 – 1944, 18 jaar
117. Schoontje van Hes-Tak, 1894 – 1943, 49 jaar
118. Benjamin van Hes, 1899 – 1942, 43 jaar
119. Leo van Hes, 1923 – 1944, 21 jaar
120. Catharina Hilversum, 1931 – 1943, 12 jaar
121. Branca Hilversum, 1923 – 1943, 20 jaar
122. Mietje Hilversum-Koekoek, 1898 – 1943, 45 jaar
123. David Hilversum, 1899 – 1943, 44 jaar
Weesperstraat 32
124. Aaltje Hoos, 1864 – 1943, 79 jaar
125. Rebekka Hoos, 1868 – 1942, 74 jaar
126. Abraham Hoos, 1866 – 1942, 76 jaar
127. Kaatje Hoos, 1860 – 1940, 80 jaar
128. Esther Gokkes-Lopes Salzedo, 1905 – 1943, 38 jaar
129. Eva Lopes Salzedo-Pachter, 1876 – 1943, 67 jaar
130. Hanna Frank-Lopes de Leao, 1870 – 1941, 71 jaar
131. Isaäc Bromet, 1879 – 1942, 63 jaar
132. Philip Gokkes, 1900 – 1942, 42 jaar
133. Ezechiel Pinto, 1929 – 1943, 14 jaar
134. Janse Pinto-Gokkes, 1898 – 1943, 45 jaar
135. Mozes Pinto, 1901 – 1943, 42 jaar
136. Catharina Pinto, 1933 – 1943, 10 jaar
Weesperstraat 34
137. Lea Vos-Mok, 1869 – 1943, 74 jaar
138. Jacob Vos, 1868 – 1943, 75 jaar
139. Nathan Salomon Spreekmeester, 1931 – 1943, 12 jaar
140. Eva Spreekmeester-Walvis, 1907 – 1943, 36 jaar
141. Isaäc Spreekmeester, 1905 – 1943, 38 jaar
142. Esther Vreeland-Sanders, 1922 – 1943, 21 jaar
143. Abraham Sanders, 1924 – 1942, 18 jaar
144. Sonja Brand, 1934 – 1943, 9 jaar
145. Frijda Brand-Brand, 1907 – 1943, 36 jaar
146. Isaak Mojzesz Brand, 1899 – 1944, 45 jaar
147. Betje van Emrik, 1942 – 1942, 4 mnd
148. Margaretha van Emrik-Wurms, 1917 – 1942, 25 jaar
149. Bernard van Emrik, 1918 – 1944, 26 jaar
150. Saartje Walvis-IJer, 1897 – 1942, 45 jaar
151. Abraham Walvis, 1891 – 1942, 51 jaar
Weesperstraat 36
152. Johannes Matheus van Schaik, 1935- 1943, 8 jaar
153. Iwan Goudsmit, 1926 – 1942, 16 jaar
154. Grietje Tokkie-Goudsmit, 1921 – 1943, 22 jaar
155. Josephine Goudsmit-Stofkooper, 1891 – 1943, 52 jaar
156. Benjamin Goudsmit, 1897 – 1943, 46 jaar
157. Sientje Goudsmit, 1928 – 1943, 15 jaar
158. Veronica Wurms, 1929 – 1943, 13 jaar
159. Kaatje Wurms, 1927 – 1943, 16 jaar
160. Rachel Wurms-Buijtenkant, 1907 – 1943, 36 jaar
161. Judith Bakker – Peperwortel, 1864 – 1943, 79 jaar
162. Levie Bakker, 1867 – 1943, 76 jaar
Weesperstraat 38
163. Rachel de Haas, 1893 – 1943, 50 jaar
164. Lea Cohen Paraira-Baruch, 1883 – 1942, 59 jaar
165. Jacob Cohen Paraira, 1879 – 1942, 63 jaar
166. Michiel Cohen, 1908 – 1943, 35 jaar
Nieuwe Keizersgracht 1
167. Hartog Porcelijn, 1911 – 1942, 31 jaar
168. Sophia de Vries-Troostwijk, 1874 – 1943, 69 jaar
169. Meijer de Vries, 1881 – 1943, 62 jaar
170. Erich Oser, 1906 – 1942, 36 jaar
Nieuwe Keizersgracht 3
171. Baila Toronczyk-Orbach, 1872 – 1943, 71 jaar
172. Szmul Toronczyk, 1865 – 1943, 78 jaar
173. Ire Goldmark, 1891 – 1943, 52 jaar
174. Bajla Lederman, 1884 – 1942, 58 jaar
175. Meijer Stokvis, 1873 – 1943, 70 jaar

Het gaat om mannen, vrouwen en kinderen, in leeftijd van 0 tot 82 jaar, een representatieve greep uit de Joodse bevolking van Amsterdam, mensen die louter toevallig in dit deel van de Weesperstraat woonden. Het gaat om nog geen twee-tiende procent van het totaal aantal Joodse Holocaust-slachtoffers uit Nederland, wier namen worden aangebracht op het Namenmonument.

(Met dank aan het NAC.)

(22 juli 2019)