Herengracht 548 
Adres: Herengracht 548
Oud adres: Y203, wijk 59, klein nr. 595, kadaster I1182, verponding 5173
Postcode: 1017CG
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwjaar: 1665, 1723
Architect: Marot en/of Ignatius van Logteren ?
Opdrachtgever: Theodorus de Leeuw (1680-1744)
Eigendom: Waldorf Astoria Hotel
Restauratie: 1960
(33 afbeeldingen)
17de-eeuws huis, in de 18de eeuw verbouwd: rechte lijst met trigliefen, daarboven fraaie attiek met balustrade met topgevelachtige middenverhoging met alliantiewapen, siervazen, geaccentueerde middenpartij met deur- (met Ionische pilasters) en raamomlijsting, dubbele stoep. Interieur: hal met stucreliëfs en een zeer monumentaal en rijk gedecoreerd trappenhuis met lichtkoepel (lantaarn) en stucwerk waaronder drie stucbeelden. Op de 1ste verdieping figuratieve plafondschilderingen op balken en planken uit 1665. Heeft een interessant tuinhuis.
De opdrachtgever van dit rijke grachtenhuis was Theodorus de Leeuw, heer van Abcoude en Baambrugge (1680-1744). Hij beschikte over de buitenplaats Elsenburg aan de Vecht en een eigen grafkapel in de N.H. Kerk te Abcoude met een poortje gemaakt door Joannes Baptist Nijs. In 1723 liet hij zijn huis aan de Herengracht ingrijpend verbouwen. Het was vermoedelijk het eerste grachtenhuis dat een monumentaal trappenhuis met een lantaarn (lichtkoepel) kreeg, een interieurvorm die Marot in 1715 in het huis Schuylenburch te Den Haag had toegepast. Fischer noemt Herengracht 548 een 'Marot-Van Logterentempel'. Het is niet uitgesloten dat Marot zelf de ontwerper van dit grachtenhuis is geweest (gezien de overeenkomst met Schuylenburch). De toepassing van het gebogen lijstvormig fronton, in Amsterdam vanaf 1700 te zien op veel halsgevels, als bekroning van de raamomlijsting is typisch Marot (zie ook Van Brants-Rushofje).
In 1960 werd het huis grotendeels leeggebroken, maar enkele waardevolle onderdelen werden behouden: de hal en het trappenhuis en figuratieve plafondschilderingen op balken en planken uit 1665, die in 1960/63 werden herontdekt. Uit deze vondst blijkt dat het huis in de kern 17de-eeuws is, maar in 1723 ingrijpend werd verbouwd. Het rijke stucwerk in de hal en het trappenhuis wordt toegeschreven aan Ignatius van Logteren of Joannes Baptist Nijs (in het laatste geval kan Van Logteren de ontwerper zijn en Nijs de uitvoerder). De drie stucbeelden in het trappenhuis die verwijzen naar de opdrachtgever: de vrouwengestalten dragen attributen als (1) bilhamer en verfkwasten (beeldhouwkunst en schilderkunst) en een wijnstok met wijnranken (wijncultuur), (2) maïskolven, veldgewas en een sikkel en (3) spade en ploegschaar (cultuur van het land). Daarmee wilde de opdrachtgever laten zien dat hij een kunstminnende wijnhandelaar is die tevens ook een goed ambachtsheer is. Eén van de figuren draagt een kroon, waarin Fischer Theodorus' vredebrengend bestuur ziet. Bovenin het trappenhuis zijn twee muziek makende putti uitgebeeld met een jachthond met daarboven een heraldisch leeuwenpaar met een wapen met de dubbele adelaar. Ook zijn er keizerskoppen in medaillons uitgebeeld. De prachtige gesneden trapleuning zou niet door Van Logteren zijn gemaakt, maar door Jacques Etienne Benoist.
Bij de 'restauratie' in 1960 werd in de middenverhoging het alliantiewapen Hooft-Hasselaer geplaatst: in 1744 woonden Hendrik Hooft en Susanna Hasselaer in het huis van De Leeuw. Zij hadden het alliantiewapen De Leeuw-De Smeth laten wijzigen in hun wapen, dat op zijn beurt in de Franse tijd was weggehakt. De keuze voor het wapen van 1744 gebeurde op basis van de afbeelding in het Grachtenboek.
Het pand werd in 2012 verbouwd tot een luxe hotel, het Waldorf Astoria (zie Herengracht 550-552). Kosten noch moeite werden gespaard om van het betonnen complex een aantrekkelijk hotel te maken. Dat betekent dat het pand thans een semi-publieke functie heeft.
Gebruikte literatuur:
- I.H. van Eeghen e.a. Vier eeuwen Herengracht. Amsterdam, 1976: p. 597-599
- P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren. Alphen a/d Rijn, 2005: p. 186-192
- J. Trapman. 'Restauratie of regeneratie.' Heemschut 44 (1967): p. 82-91
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 454, 486
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1892
Adres: Herengracht 548
Adressen: Herengracht 542-556
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis met gevel, voorzien van middenrisaliet en hoeklisenen, onder rechte lijst en attiek (laat XVIIIa). Versierde stoep met 4 flesbalusters. Gebeeldhouwde ingangspartij, gesneden deurkalf. Snijraam XIX A. Inwendig: fraaie stucversiering in voorhuis en gang uit de bouwtijd.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
[Grachtenboek van Caspar Philips]
Laatste wijziging: januari 2020