Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 446

Adres: Herengracht 446
Oud adres: X444, wijk 56, klein nr. 543, kadaster I935, verponding 3081
Postcode: 1017CA
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwjaar: 1672, 1734/39
Architect: Jan van Logteren (1734)
Opdrachtgever: Andries de Graeff en Elisabeth Bicker van Swieten (1672), Alida Johanna de Graeff (1739)

(33 afbeeldingen)

Attiek bestaande uit een open balustrade en middenstuk

Dit dubbelhuis is met zijn 16,25 m breedte één van de breedste dubbele huizen aan de Amsterdamse grachten. Het is het enige dubbele huis met een breedte van zeven raamassen. Het werd in 1669/72 gebouwd in opdracht van Andries de Graeff (1611-1678) die zeven maal burgemeester van Amsterdam is geweest. Het huis van Andries de Graeff is afgebeeld in het kleine Grachtenboekje van Cornelis Danckerts. Daaruit blijkt dat de Dorische deuromlijsting uit de bouwtijd van De Graeff stamt. De gevel is echter grotendeels het resultaat van de 18de-eeuwse verbouwing. Veel 17de-eeuwse grachtenhuizen zijn in de 18de eeuw verbouwd en dat geldt voor dit huis eveneens. In 1734/35 werd een fraaie attiek aangebracht met gekroond familiewapen De Graeff en geflankeerd door Neptunus en Mercurius, gebeeldhouwd door Jan van Logteren (zie het Grachtenboek van Caspar Philips), maar daarvan is alleen het middenstuk met familiewapen bewaard gebleven. (Overigens is het wapen zelf in de Franse tijd weggehakt, maar het werd in 1927 teruggebracht.) Het cartouche toont de hand van Jan van Logteren. De verbouwing gebeurde in opdracht van Alida Johanna de Graeff, die in 1733 het huis erfde. De huurder, Nicolaas Pancras, verhuisde in 1734 naar Herengracht 458, in 1738 verhuisde Alida van Herengracht 537 naar 446. Zij liet het pand in de periode 1734 t/m 1740 verbouwen en moderniseren.

Van de inwendige verbouwing uit 1739/40 resteert een interieur. Direct bij het binnentreden treffen we het 17de-eeuwse voorhuis - een breder deel van de gang - aan met een 18de-eeuwse aankleding in de vorm van stucwerk. Boven de deuren links en rechts is een stucreliëf aangebracht. De twee bovendeurstukken tonen Geloof en Hoop. Het stucplafond verbeeldt de Apotheose of de kroning van van Prudentia omringd door vier putti, waaronder één de attributen van Minerva draagt en een spiegel aan Prudentia aanbiedt. Het stelt dus niet alleen de voorzichtigheid voor maar ook wijs beleid. Het borstbeeld van Andries de Graeff (een kopie van het beeld in het Rijksmuseum) is hier geplaatst in 1917.

Was de hal nog in de Lodewijk XIV-stijl, de linker achterkamer heeft een roodmarmeren schouw met witmarmeren schoorsteenstuk in een vroege Lodewijk XV- of rococo-stijl. Het is dan ook vijf jaar later gemaakt. Het is gesigneerd en gedateerd door de Amersfoortse beeldhouwers B. en T. de Wilde 1740. Het marmeren opzetstuk toont de voortbrengselen van de Aarde. In een grote schelpvorm zijn bloemen en fruit verwerkt. Daarboven is op de houten schoorsteenboezem een geschilderd schoorsteenstukje met vier vogels aangebracht. Dit boezemstuk en ook de bovendeurstukjes met vogels zijn echter 19de-eeuws. Deze kamer had tot 1903 een plafondschildering uit 1672 bestaande uit drie doeken van Gerard de Lairesse (1640-1711). De doeken bevonden zich in een toen donkerrood geschilderd cassetteplafond dat nog herkenbaar is maar geen beschilderingen meer bevat. De plafondschildering van De Lairesse is in 1903 voor 8.300 gulden verkocht aan het Vredespaleis in Den Haag. Men achtte dat toepasselijk omdat de schildering, genaamd Triomf der Vrede, een allegorie op de Vrede van Münster zou zijn. In werkelijkheid gaat het om een allegorie op de vrijheid van de handel en wordt het Republikeinse Amsterdam verheerlijkt. De drie doeken zijn in een speciaal hiervoor ontworpen zaal in het Vredespaleis geplaatst. In Herengracht 446 resteert alleen het cassettenplafond.

Er zijn echter ook nog overgebleven 17de-eeuwse interieurelementen in dit grachtenhuis. De rechter voorkamer heeft een plafond uit 1672 met zestien gepolychromeerde familiewapens van Andries de Graeff, zijn vrouw Elisabeth Bicker van Swieten etc., in hout. Ze zijn achter een verlaag plafond ontdekt in 1911, in 1917 uit het huis verwijderd, maar in 1959 min of meer in de oorspronkelijke setting teruggeplaatst.

De familie De Graeff was een belangrijke Amsterdamse regentenfamilie. Niet alleen Andries, ook zijn broer Cornelis was meerdere keren burgemeester (zie: Herengracht 573). De Amsterdamse burgemeesters werden in hun machtsaanspraken geïnspireerd door de republiek van het oude Rome. Dat komt in een imposante buste van Andries de Graeff sterk tot uitdrukking. De burgemeester liet zich, gekleed in een klassieke toga, in marmer vereeuwigen, als waande hij zich een Romeinse consul. De buste is te zien in het Rijksmuseum.

Gebruikte literatuur:

• J.B.L. De Balbian Verster. 'De bocht van de Herengracht'. Jaarboek Amstelodamum 27 (1930): p. 179-260
• S.A.C. Dudok van Heel. 'Het maecenaat De Graeff en Rembrandt'. Maandblad Amstelodamum 56 (1969): p. 150-155, 249-253
• P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren, Beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam van de 18de eeuw. Alphen aan de Rijn, 2005: p. 390-394
• Wijnand V.J. Freling. Stucwerk in het Nederlandse woonhuis, uit de 17e en 18e eeuw. Leeuwarden/Mechelen, 1996: p. 123
• Margriet van Eikema Hommes en Tatjana van Run. 'Hemelen op aarde. De plafondschilderingen van Gerard de Lairesse voor burgemeester Andries de Graeff'. In: Eindelijk! De Lairesse. Rijksmuseum Twenthe, 2016
• Margriet van Eikema Hommes. 'De hemel van Gerard de Lairesse: Een plafondschildering uit het Rampjaar 1672. Amsterdam: University Press, 2024
• Coert Peter Krabbe. 'Uit huis geplaatst. De lotgevallen van enkele plafond- en wanddecoraties aan en nabij de Bocht.' In: Milko den Leeuw en Martin Pruijs (red.). De Gouden Bocht van Amsterdam. Den Haag, 2006
• Marjan de Man. ‘ De vergeten gebroeders De Wilde. Amersfoortse beeldhouwers in de Gouden Bocht van Amsterdam’. Jaarboek van de Oudheidkundige Vereniging Flehite. Amersfoort, 2019: p. 71-83
• Hans Tulleners. 'Herengracht 446: één van de breedste dubbele huizen van Amsterdam'. Binnenstad 116 (1989): p. 56-57
• Hans Tulleners. De Gouden Bocht. 21 monumenten aan de Amsterdamse Herengracht. Open Monumentendag 1989. Amsterdam, 1989: p. 61
• H.J. Zantkuijl. 'Alida de Graeff, "Een gierig mensch"'. Maandblad Amstelodamum 70 (1983): maart-april, p. 25-26
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 304, 488
• De Triomf der Vrede

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1851
Adres: Herengracht 446
Adressen: Herengracht 446
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis (XVII B) met gevel onder rechte lijst en attiek, met zandstenen voorhuispui waaraan balcon XVII B, verbouwd XVIIIa/b (attiek middenstuk enz.) en + 1800 (vensteromlijsting, attiekvazen, stoep, stoeppalen en -hek, vensterhekken, snijraam, roedenverdeling en 2 gevellantaarns). Inwendig: zeer fraaie stucversiering in voorhuis, gang en trappenhuis, evenals trapleuning XVIIIa/b; interieur van linkerachterkamer, buffetnissen van rechtervoorkamer en stucplafond tuinzaal Louis XV.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]