Barentszplein 16-98 
Adres: Barentszplein 16-98
Postcode: 1013NJ
Gebouwtype: Woonhuis
Bouwjaar: 1915
Architect: J. van Gaal Gzn. (Publieke Werken?)
Bouwblok
N.B. Deze beschrijving is zo kort omdat wij nog niet de kans hebben gehad dit pand te bezoeken en te beschrijven. Als u vindt dat wij snel langs moeten komen, laat het ons weten!
Monumentenstatus: GM
Monumentennummer: 200762
Adres: Barentszplein 16
Adressen: Barentszplein 16 ;Barentszplein 18 ;Barentszplein 20 ;Barentszplein 22 ;Barentszplein 24 ;Barentszplein 26 ;Barentszplein 28 ;Barentszplein 30 ;Barentszplein 32 ;Barentszplein 34 ;Barentszplein 36 ;Barentszplein 38 ;Barentszplein 40 ;Barentszplein 42 ;Barentszplein 44 ;Barentszplein 46 ;Barentszplein 48 ;Barentszplein 50 ;Barentszplein 52 ;Barentszplein 54 ;Barentszplein 56 ;Barentszplein 58 ;Barentszplein 60 ;Barentszplein 62 ;Barentszplein 64 ;Barentszstraat 2 ;Barentszstraat 4 ;Barentszstraat 6 ;Barentszstraat 8 ;Barentszstraat 10 ;Barentszstraat 12 ;Barentszstraat 14 ;Barentszstraat 16 ;Barentszstraat 18 ;Barentszstraat 20 ;Barentszstraat 22 ;Barentszstraat 24 ;Barentszstraat 26 ;Barentszstraat 28 ;Barentszstraat 40 ;Barentszstraat 44 ;Barentszstraat 46 ;Barentszstraat 48 ;Barentszstraat 50 ;Barentszstraat 52 ;Barentszstraat 54 ;Barentszstraat 56 ;Barentszstraat 58 ;Barentszstraat 60 ;Barentszstraat 62 ;Barentszstraat 64 ;Barentszstraat 66 ;Barentszstraat 68 ;Barentszstraat 70 ;Barentszstraat 72 ;Barentszstraat 74 ;Barentszstraat 78 ;Barentszstraat 80 ;Barentszstraat 82 ;Barentszstraat 84 ;Barentszstraat 86 ;Barentszstraat 88 ;Barentszstraat 90 ;Barentszstraat 92 ;Barentszstraat 94 ;Barentszstraat 96 ;Barentszstraat 98 ;Barentszstraat 100 ;Barentszstraat 102 ;Barentszstraat 104 ;Barentszstraat 106 ;Barentszstraat 108 ;Barentszstraat 110 ;Barentszstraat 112 ;Barentszstraat 114 ;Barentszstraat 116 ;Barentszstraat 118 ;Barentszstraat 120 ;Roggeveenstraat 1 ;Roggeveenstraat 3 ;Roggeveenstraat 5 ;Roggeveenstraat 7 ;Roggeveenstraat 9 ;Roggeveenstraat 11 ;Roggeveenstraat 15 ;Roggeveenstraat 17 ;Roggeveenstraat 19 ;Roggeveenstraat 21 ;Roggeveenstraat 23 ;Roggeveenstraat 25 ;Roggeveenstraat 27 ;Roggeveenstraat 31 ;Roggeveenstraat 33 ;Roggeveenstraat 35 ;Roggeveenstraat 37 ;Roggeveenstraat 39 ;Roggeveenstraat 41 ;Roggeveenstraat 43 ;Roggeveenstraat 45 ;Roggeveenstraat 47 ;Roggeveenstraat 49 ;Roggeveenstraat 51 ;Roggeveenstraat 53 ;Roggeveenstraat 55 ;Roggeveenstraat 59 ;Roggeveenstraat 61 ;Roggeveenstraat 63 ;Roggeveenstraat 65 ;Roggeveenstraat 67 ;Roggeveenstraat 71 ;Roggeveenstraat 75 ;Roggeveenstraat 77 ;Roggeveenstraat 79 ;Roggeveenstraat 81 ;Roggeveenstraat 83 ;Roggeveenstraat 85 ;Roggeveenstraat 87 ;Roggeveenstraat 89 ;Roggeveenstraat 91 ;Roggeveenstraat 93 ;Roggeveenstraat 95 ;Roggeveenstraat 97 ;Van Diemenstraat 1 ;Van Diemenstraat 3 ;Van Diemenstraat 5 ;Van Diemenstraat 7 ;Van Diemenstraat 9 ;Van Diemenstraat 11 ;Van Diemenstraat 13 ;Van Diemenstraat 15 ;Van Diemenstraat 17 ;Van Diemenstraat 19 ;Van Diemenstraat 21 ;Van Diemenstraat 23 ;Van Diemenstraat 25 ;Van Diemenstraat 27 ;Van Diemenstraat 29 ;Van Diemenstraat 31 ;Van Diemenstraat 33 ;Van Diemenstraat 35 ;Van Diemenstraat 37 ;Van Diemenstraat 39 ;Van Linschotenstraat 1 ;Van Linschotenstraat 3 ;Van Linschotenstraat 5 ;Van Linschotenstraat 7 ;Van Linschotenstraat 9 ;Van Linschotenstraat 11 ;Van Linschotenstraat 13 ;Van Linschotenstraat 15 ;Van Linschotenstraat 17 ;Van Linschotenstraat 19 ;Van Linschotenstraat 21 ;Van Linschotenstraat 23 ;Van Linschotenstraat 25 ;Van Linschotenstraat 27 ;Van Linschotenstraat 29 ;Van Linschotenstraat 31 ;Van Neckstraat 1 ;Van Neckstraat 3 ;Van Neckstraat 5 ;Van Neckstraat 7 ;Van Neckstraat 9 ;Van Neckstraat 10 ;Van Neckstraat 11 ;Van Neckstraat 12 ;Van Neckstraat 13 ;Van Neckstraat 14 ;Van Neckstraat 15 ;Van Neckstraat 16 ;Van Neckstraat 17 ;Van Neckstraat 18 ;Van Neckstraat 19 ;Van Neckstraat 20 ,;Van Neckstraat 21 ;Van Neckstraat 23 ;Van Neckstraat 24 ;Van Neckstraat 25 ;Van Neckstraat 26 ;Van Neckstraat 27 ;Van Neckstraat 28 ;Van Neckstraat 29 ;Van Neckstraat 30 ;Van Neckstraat 31 ;Van Neckstraat 32 ;Van Neckstraat 33 ;Van Neckstraat 35 ;Van Neckstraat 37 ;Van Neckstraat 39 ;Van Neckstraat 41 ;Van Neckstraat 43 ;Van Neckstraat 45 ;Van Neckstraat 47 ;Van Neckstraat 49 ;Van Neckstraat 51 ;Van Neckstraat 53 ;Van Neckstraat 55 ;Van Neckstraat 61 ;Van Neckstraat 63 ;Van Neckstraat 65
Inschrijvingsdatum: 15-03-2016
Redengevende omschrijving: Stedenbouwkundige context Het woningbouwcomplex is gelegen in de Zeeheldenbuurt in het stadsdeel Westerpark, direct aansluitend aan het buitendijks gelegen gedeelte van de vroeg zeventiende-eeuwse westelijke stadsuitbreiding. Het complex is gelegen op een eiland, waarvan het zuidelijke deel (langs de Zoutkeetsgracht) in de vroege zeventiende eeuw is aangeplempt in het IJ, als noordelijk uiteinde van de stadswallen die de nieuwe westelijke stadsuitbreiding omgordden. Het meest noordelijke deel van dit eiland is in de vroege negentiende eeuw opgeworpen met de aanleg van de Nieuwe IJdijk, en het tussenliggende deel, waarin het complex grotendeels is gelegen, is in het derde kwart van de negentiende eeuw opgehoogd en bouwrijp gemaakt. Dit eiland vormt de uiterst noordelijke uithoek van de zogenaamde negentiende-eeuwse ring, die de stadsuitbreidingen rond de oude binnenstad uit de negentiende en vroege twintigste eeuw beslaat. Langs de Zoutkeetsgracht werd de oude bebouwingsstructuur gehandhaafd, in de vorm van een langgerekt blok langs de gracht, terwijl op het grotere noordelijke deel een stratenplan werd aangelegd op basis van het uitbreidingsplan van de directeur Publieke Werken Kalff uit 1875-1876. Dit plan is een herziening van het uitbreidingsplan dat stadsingenieur J.G. van Niftrik (1833-1910) had opgesteld in 1866. Aan weerskanten van het Westerkanaal (aan de westkant van het onderhavige eiland) werden in het kader van het Plan-Kalff rastervormige structuren aangelegd. De ruimte voor openbare voorzieningen zoals parken is er slechts minimaal. Er zijn smalle wegen en dito bouwblokken, opdat zoveel mogelijk woningen, scholen en bedrijfsgebouwen konden worden gebouwd. De bedrijfsgebouwen, merendeels havenpakhuizen, zijn geconcentreerd in een strook aan de noordzijde langs de Oude Houthaven, ten noorden van de Van Diemenstraat. Deze straat loopt op de Nieuwe IJdijk, langs de zuidelijke IJ-oever en vormt een belangrijke verkeersweg voor Amsterdam heeft. Tot enige decennia geleden lag door deze straat ook een treinspoor, dat de havenpakhuizen moest bedienen. Ten zuiden van de Barentszstraat werden woningen (met vaak winkels op de begane grond) gebouwd op initiatief van speculanten (‘eigenbouwers’). Gelijktijdig met de ‘eigenbouwers’ ontwikkelde de filantropische ‘Amsterdamsche Vereeniging tot het bouwen van Arbeiderswoningen’ bouwplannen voor de nieuwe gemeentegrond. Hierdoor ontstond rond 1880 een wooncomplex ten westen van het onderhavige complex (architect B. de Greef), en tussen de Roggeveenstraat en de Van Diemenstraat werden in dezelfde periode twee door Publieke Werken ontworpen lagere schoolcomplexen gebouwd. Het onderhavige complex werd in 1914 eveneens in opdracht van deze vereniging als laatste project op dit terrein gebouwd. Zodoende komen hier op illustratieve wijze vroege volkshuisvestingsprojecten uit het einde van de 19e een het begin van de 20ste eeuw samen. Het complex bestaat uit twee onregelmatig gevormde gesloten bouwblokken. Het oostelijke wordt omsloten door het Barentszplein, de Van Diemenstraat, de Van Neckstraat en de Barentszstraat; het westelijke wordt omsloten door de Van Neckstraat, de Roggeveenstraat, de Van Linschotenstraat en de Barentszstraat. Het oostelijke bouwblok en het westelijke is vijfhoekig, in de vorm van een rechthoek waarvan één hoek is afgeschuind. De zuidwestelijke hoek van laatstgenoemde blok bestaat uit een gedeelte met iets oudere bebouwing, van rond 1900, dat niet tot het onderhavige complex behoort. De meest beeldbepalende gevel van het complex is de westgevel aan het driehoekige Barentszplein, die dit plein min of meer domineert. Binnenin de blokken liggen collectieve tuinen die zijn aangelegd met siertuinen en een zandbak, alsmede een strook privé-tuinen direct grenzend aan de achtergevels van de woningen op de begane grond. Het woningbouwcomplex vormt een samenhangend, uitgekiend stedenbouwkundig ensemble waarin is getracht de gevels en kappen zo te geleden dat het niet één groot massief volume lijkt, maar enigszins de indruk geeft van verschillende gebouwen met een typisch stedelijke en enigszins schilderachtige uitstraling. Gebouwtype en bouwgeschiedenis in hoofdlijnen Het complex werd in 1914 ontworpen door J. van Gaal Gzn. van de gemeentelijke Dienst der Publieke Werken, voor de ‘Amsterdamsche Vereeniging tot het bouwen van Arbeiderswoningen’, en werd gebouwd op basis van afspraken tussen de gemeente en de vereniging die circa drie decennia eerder waren gemaakt. De opdrachtgever staat vermeld op twee fraaie gekleurde tegeltableaus, met de tekst ‘AMSTERDAMSCHE VEREENIGING TOT HET BOUWEN VAN ARBEIDERSWONINGEN, anno 1914’ omgeven door decoratieve omlijstingen en het wapen van de stad. Het complex bestaat uit vier bouwlagen, en boven de oostelijke gevel en bij de hoeken van het oostelijke blok, alsmede boven de zuidoostelijke gevel van het westelijke blok, zijn er zolders onder schilddaken. Het complex bevat een groot aantal woningen, van verschillende typen. De woningen worden via collectieve trappenhuizen ontsloten. Op de zuidoostelijke hoek van het oostelijke blok bevindt zich een kleine winkel, terwijl er op de noordoostelijke hoek van het westelijke een voormalige winkel is. In de twee hoeken Barentszstraat/Van Neckstraat en Barentszplein/Van Neckstraat zijn binnenhoven (later dichtgezet). In de loop der jaren zijn er verschillende kleine wijzigingen uitgevoerd, bijvoorbeeld om de winkelruimte te vergroten. In 1979 is er een grootschalige, ingrijpende renovatie naar ontwerp van H. van Straalen architecten. Daarbij wijzigen de plattegronden van de woningen en de hoofdontsluitingsstructuur. Zo worden steeds twee trappenhuizen samengevoegd tot 1 en wordt het nieuwe trappenhuis dichter naar de voorgevel geplaatst. De woningen werden verder geheel gemoderniseerd. De gevelindeling bleef intact, er kwamen wel nieuwe ramen, een deel van de deuren werd dichtgezet met houten platen, gootlijsten werden vereenvoudigd en de schoorstenen en keramische pirons van de daken werden gehaald. In 2005 is een 20-tal woningen samengevoegd tot 10. Dat is op een aantal locaties verspreid over beide blokken gedaan. De samenvoegingen zijn divers, zowel horizontaal als verticaal en op verschillende verdiepingen. Architectonische verschijningsvorm Exterieur Het complex vormt duidelijk een eenheid, maar het is zo ontworpen dat er toch aanmerkelijke variatie in de gevelwanden is. Daarin spelen eenvoudige motieven als kleine sprongen in de goothoogte, topgevels die door de lijstgevels heen steken, variatie in dakvormen, voor- en achteruitspringende geveldelen (aan de Roggeveenstraat en bij het westelijke blok aan de Barentszstraat), gepleisterde geveldelen, en de afwisseling in venstervormen en vensterverdeling een belangrijke rol. Een aantal gevels, zoals die aan het Barentszplein en de Barentszstraat zijn bij benadering symmetrisch, maar waarschijnlijk zijn ze bewust niet helemaal symmetrisch gemaakt, om zo een meer levendig en schilderachtig beeld te creëren. De muren zijn gemetseld in lichtbruine baksteen in kruisverband. Bij het westelijke blok zijn delen van de gevel op de vierde bouwlaag, inclusief de drie topgevels aan de Barentszstraat gepleisterd en lichtgroen geschilderd. In het algemeen zijn de gevels vlak gehouden. Alleen bij de poorten die leiden tot de binnentuinen, voor het oostelijke blok midden in de gevel aan de Barentszstraat en voor het westelijke aan de Roggeveenstraat nabij de westelijke hoek, zijn er licht risalerende omlijstende geveldelen. Deze poorten hebben ronde bogen met grote natuurstenen blokken en zijn gevuld met een dubbele smeedijzeren deur met een decoratief motief (het oostelijke blok) en houten strokendeuren (het westelijke). Boven de poorten bevinden zich de genoemde tegeltableaus. Het boog-motief is terug te vinden bij de (voormalige) winkels, die aan beide zijden van de hoeken een groot rondboogvenster hebben met in één van de twee in het midden een ingang. De ingangen tot de woningen zijn van oorsprong merendeels per twee, drie of vier gekoppeld, onder houten lateibalken met een afgerond profiel en een tandlijstje eronder. In de gevelopeningen staan kozijnstijlen met subtiele siermotieven aan de bovenzijde. Deze sierelementen doen sterk denken aan die van de zogenaamde Amsterdamse School. Voor zover er nog deuren in de openingen zitten, zijn dit merendeels vernieuwde houten strokendeuren met twee ruitjes boven elkaar. Boven de ingangen bevinden zich in het algemeen zones met een veelheid aan kleine ramen dicht naast elkaar. Naar het zich van buitenaf laat aanzien betreft het echter niet alleen trappenhuizen. Deuren en ramen zijn blauwgrijs geschilderd en kozijnen en daklijsten wit, hetgeen er vrij recent uitziet, maar mogelijk is die kleurstelling wel origineel. De lekdorpels zijn op de begane grond van hardsteen en daarboven van baksteen in het oostelijke blok en van hout in het westelijke. Boven de vensters bevinden zich strekken. Aan de bovenzijde worden de gevels van het oostelijke blok afgesloten door in drie stappen uitkragende metsellagen en houten gootlijsten erboven, elders houten overstekken op klossen, en op de topgevels hardstenen dekplaten. Op de schuine daken staan enkele bescheiden dakkapellen met een liggend formaat in de goot of daar net iets boven. Deze daken zijn gedekt met rode tuiles-du-nords, en geven het complex extra variatie. Interieur Het complex is niet van binnen bekeken en niet bij de beoordeling betrokken. Mogelijk is er sprake van monumentwaarden. Cultuurhistorische context Het ontwerp is in 1914 gemaakt door architect J. van Gaal Gzn. van de Dienst der Publieke Werken, afdeling gebouwen. Van Van Gaal zijn vooralsnog geen nadere gegevens bekend. Bijzonder is dat het het enige ontwerp voor sociale woningbouw van die dienst betreft, want kort hierna werd deze sector overgenomen door de Woningdienst, die eigen architecten in dienst had. Opdrachtgever-eigenaar was de filantropische ‘Amsterdamsche Vereeniging tot het bouwen van Arbeiderswoningen’, die in 1875 was opgericht. In de tweede helft van de negentiende eeuw werden in Amsterdam al verscheidene filantropische woningbouwverenigingen voor betere huisvesting van de arbeidersklasse opgericht. Onderzoek van de Amsterdamse Gezondheidscommissie in 1872 wijst echter uit dat er met de komst van deze verenigingen weliswaar nieuwe woningen bij komen, maar dat driekwart van de kelderwoningen in de stad onbewoonbaar verklaard moet worden. Deze bevinding leidt in 1875 tot de oprichting van de nieuwe vereniging. Het zou echter tot na de invoering van de woningwet, in 1902, duren voordat er werkelijk verbetering komt in de woonsituatie van de lagere klassen in de grote steden. De architectuur van het complex in een aantal details op de vormgeving van de zogenaamde Amsterdamse School, die doorgaans echter veel rijker en expressiever was. Het ontwerp lijkt geïnspireerd op woningbouwcomplexen die in deze periode in grote steden in Duitsland werden gebouwd, met als kenmerken onder andere de afwisseling van baksteen en pleisterwerk, het schuiven met kapvormen, en de afwisseling van lijstgevels met topgevels, alles met het doel om een samenhangend maar toch gevarieerd en levendig beeld op te leveren. Daarmee voldoet het complex aan de criteria voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst. Conclusie / redengevende omschrijving Van de architect J. van Gaal Gzn (op een enkel formulier ook aangeduid als Jan Waal Gzn) is vooralsnog niets bekend, maar de bouwstijl verraadt invloeden uit Duitsland, en in de detaillering enige verwantschap met de Amsterdamse School. Het complex is bijzonder omdat het het enige ontwerp voor sociale woningbouw van de Dienst der Publieke Werken, afdeling gebouwen is. De bijzondere opzet van het complex met verschillende kapvormen, lijstvormen, inspringende en vooruitgeschoven geveldelen en topgevels, maakt een gevarieerde en expliciet stedelijke indruk. Het totaalontwerp is ingezet om de stad aan te kleden met een samenhangend maar toch enigszins ‘organisch’ aandoend complex. Dit is vrij typisch voor grotere complexen uit de eerste drie decennia van de twintigste eeuw, mede onder invloed van de in de late negentiende eeuw ontstane hang naar een schilderachtig stadsbeeld. Met name aan het Barentszplein speelt het complex een beeldbepalende rol. Het complex bevat verschillende woningtypes, wat tot uitdrukking komt in de gevarieerde gevels en een weerspiegeling is van de vroegste (experimentele) fase van de sociale woningbouwgeschiedenis. Daarbij vormt deze buurt een interessant eind 19e - begin 20ste eeuws ensemble waarin bedrijvigheid, woningbouw en voorzieningen die deze periode uit de Amsterdamse geschiedenis treffend illustreren. Voor wat betreft de details is er vrij veel gewijzigd bij de renovatie van het complex, maar in hoofdvorm is het nog gaaf, terwijl verschillende kenmerkende details, zoals de tegeltableaus en ingangsomlijstingen gelukkig bewaard zijn gebleven. De latere renovaties zijn van ondergeschikt belang danwel eenvoudig teniet te doen (kozijnen). Gebruikte bronnen en literatuur Van Haaren, M., Hartman, H. & Mattie, E. (red), Atlas van de 19de-eeuwse ring, Amsterdam, 2004 Zeeheldenbuurt. Een cultuur-historische effectrapportage. J. Bierenbroodspot, Bureau Monumentenzorg en Archeologie, Amsterdam, 2001 BWT-archief Stadsdeel West, dossiers (geraadpleegd juli 2015) SSA 466 - 868 B.T. 1914 - 3584 SSA A1490 - 1095 B.T. 1914 - 26301 a175 SSA A1494 - 02/9317 B.T. 1979 - 26302 SSA E989 - 04/0199 BWT 2005 - 26302 Gemeente Archief Amsterdam, beeldbank
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: september 2019