Amsterdam Monumentenstad

Keizersgracht 141

Huisnaam: De Dubbele Arend / Zuid-Afrikahuis
Adres: Keizersgracht 141
Oud adres: RR200, wijk 45, klein nr. 325, kadaster D5605, verponding 3426
Postcode: 1015CK
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Trapgevel
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1620±, 1877/1878

[Zuid-Afrikahuis]

(29 afbeeldingen)

Keizersgracht 141

Rond 1620 liet de brouwer Nicolaes Hasselaer een vier traveeën breed huis bouwen. Hij plaatste boven de deur de dubbele adelaar naar de naam van de brouwerij vlakbij de huidige Hasselaerssteeg, waarmee de Hasselaers hun geld hadden verdiend. Nicolaes Hasselaer was een neef van de beroemde Kenau, de vrouw die tijdens het beleg van Haarlem zo te keer ging tegen de Spanjaarden dat sindsdien elke furie naar haar genoemd werd. Het huis dat hij liet bouwen was breder dan het gebruikelijke, drie vensters brede huis; er was een extra steunmuur nodig om de balklaag te ondersteunen. Deze muur werd niet in het midden opgetrokken, maar iets meer naar links waardoor de kamers aan de rechterzijde groter zijn dan die aan de linkerkant.

Voor de geschiedenis van De Dubbele Arend is vervolgens Nicolaas Jacobus Fabius van belang. Deze makelaar in tabak koopt het huis in 1783. Hij liet een achterhuis bouwen, geheel in de Lodewijk XVI-stijl (o.a. het interieur van de zaal en de baluster in het trappenhuis). In een latere verbouwing in 1819 werd het achterhuis verhoogd (met hergebruik van de kroonlijst in Lodewijk XVI-stijl). Het meest ingrijpend was de versobering van de voorgevel: de grote trappen met voluten in renaissance-stijl die zijn afgebeeld in het Grachtenboek van Caspar Philips werden verwijderd voor een sobere klokgeveltop met rollagen (op hun zijkant gemetselde bakstenen). Wanneer in 1877 Dr. Henricus Fabius het huis koopt, begint ook hij met een verbouwing. Op dat moment bestaat de voorgevel uit een begane grond en eerste verdieping in renaissancestijl met raamnissen, ontlastingsbogen en sluitstenen met daarboven de hierboven genoemde klokgevelbekroning uit 1819. De gevel lijkt sterk op die in het Grachtenboek van Caspar Philips zodat verondersteld kan worden dat deze nog oorspronkelijk 17de-eeuws was. In 1877 laat deze Fabius de voorgevel opnieuw optrekken, in dezelfde renaissance-stijl, maar rijker versierd. De vensterbogen met siermetselwerk in ruitpatronen zijn niet gebruikelijk in het 17de-eeuwse Amsterdam. De top is een imitatie van een ontwerp van Hendrick de Keijser en lijkt enigszins op de oorspronkelijke geveltop, een trapgevel met voluten, maar is toch duidelijk herkenbaar als 19de-eeuws (we zouden van 'neorenaissance' kunnen spreken). Ook de raamindeling en de sierankers zijn typisch 19de-eeuws. De kelderverdieping heeft een rustiek-versiering gekregen.

De weduwe van de laatste Fabius, Mevrouw Ida Judith Fabius-Metelerkamp is de laatste bewoner van De Dubbele Arend. Wanneer zij overlijdt in 1917, neemt de Handelmaatschappij, voorheen Kerkhoff & Co, het over en verhuurt het aan 'Zuid-Afrikaanse Stichting het Moederland'. Deze stichting met als doelstelling het onderhouden en versterken van de economische en culturele betrekkingen met Zuid-Afrika, verwerft het pand in 1923 en geeft het de naam van Van Riebeeck, de stichter van de nederzetting aan de Kaap. De vergaderzaal in het achterhuis ademt met de jachttrofeeën een speciale sfeer uit. Het Van Riebeeckhuis of Zuid-Afrikahuis herbergt de grootste bibliotheek inzake Zuid-Afrika buiten Zuid-Afrika. Tijdens de anti-apartheidstrijd kreeg het huis het zwaar te verduren. In januari 1984 drongen activisten het pand binnen en richtten een enorme ravage aan. De muren werden besmeurd met verf. Tientallen boeken werden in de gracht geworpen. De Anti-Apartheids Beweging Nederland (AABN) distantieerde zich hiervan.

Gebruikte literatuur:

• Diderik van Bottenburg en Karel Loeff. Tussen Weelde en Woningwet. Wonen aan de Amsterdamse grachten. Volkshuisvesting van noord tot zuid. Amsterdam 2001 (Open Monumentendag): p. 16-18
• W.Ph. Coolhaas. Het Huis De Dubbele Arend. Amsterdam 1973
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek. Den Haag, 1991: p. 174-175
• De Waarheid, 21 januari 1984

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2258
Adres: Keizersgracht 141
Adressen: Keizersgracht 141
Inschrijvingsdatum: 05-06-1970
Redengevende omschrijving: Pand met gevel met grote trappen en versiering in de late trant van Hendrik de Keyser (XVIIb, herbouwd XIXd); Louis XV deur en empire snijraam.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]