Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 500

Huisnaam: Huis Rosenthal
Adres: Herengracht 500
Oud adres: X472, wijk 58, klein nr. 570, kadaster I4378, verponding 4442
Postcode: 1017CB
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwjaar: 1667, 1758, 1889
Architect: Isaac Gosschalk (1889)
Opdrachtgever: Joan Reynst (1667), Gerrit Hooft (1758), George Rosenthal (1889)
Restauratie: 1974, 2008

(13 afbeeldingen)

Herengracht 500

Herengracht 500 werd in 1667 in de Strakke Stijl gebouwd voor de regent Joan Reynst, heer van Drakenstein en de Vuursche. Rond het midden van de 18de eeuw volgde een verbouwing in opdracht van Gerrit Hooft die in de periode 1752-1767 zeven maal burgemeester was. De huidige gevel en de interieurindeling dateren uit deze tijd. De empiredeur en de roedenverdeling dateren echter uit de 1ste helft van de 19de eeuw, het smeedijzeren stoephek met flesbalusters is een reconstructie uit 1975 (op basis van het Grachtenboek). Op de dakbalustrade is nog het (nu blanke) gekroonde alliantiewapen van Gerrit Hooft en zijn vrouw Hester Hinloopen te zien.

Het grachtenhuis heeft één van de best bewaarde interieurs uit de 19de eeuw in Amsterdam, op de eerste verdieping, dat mede door restauraties in 1974 en 2008 zijn laat 19de-eeuwse aanzicht herkreeg. Het trappenhuis, de vertrekken en de hal van deze hoofdverdieping bevatten een gaaf voorbeeld van representatieve interieurafwerking uit deze periode, waaronder vele geschilderde decoraties. De joodse bankier George baron Rosenthal (1828-1909) en zijn echtgenote Sophie May (1838-1921) hadden het grachtenhuis in 1865 gekocht en gaven in 1889 de joodse architect Isaac Gosschalk de opdracht het pand te verbouwen. George Rosenthal was maatschappelijk actief (zie bijv. de Sophie Rosenthal Bewaarschool) en is vooral bekend geworden als de stichter van de Bibliotheca Rosenthaliana. Dit is een waardevolle en unieke collectie boeken, manuscripten en andere documenten op het gebied van de joodse geschiedenis en cultuur die in de oorlog werd geconfisqueerd door de Duitsers, na de oorlog ongeschonden in Amsterdam terugkeerde en tegenwoordig is ondergracht bij de UvA. Het grachtenhuis deed tussen 1868 en 1880 dienst als onderkomen voor deze bibliotheek.

Gosschalk koos voor een vormgeving in de 18de-eeuwse Lodewijk-stijlen. Voor de rijke schilderkundige decoratie werd de hulp ingeroepen van Nic. van der Waay en E.S. Witkamp, beiden leerlingen van de schilder August Allebé. (Witkamp was vanaf 1894 conservator van het Museum Fodor.) De schilderingen in het trappenhuis werden echter uitgevoerd door A. Fitger (1840-1909), een decoratieschilder uit Bremen. In 1974 is de binnendecoratie gerestaureerd door het restauratieatelier Uilenburg. Het grachtenhuis heeft van oudsher geen stoep, maar een ingang op de begane grond. Vanaf de begane grond loopt een rechte steektrap naar de eerste verdieping, de representatieve hoofdverdieping. Het trappenhuis vormt in combinatie met de gang en de salons op de hoofdverdieping een uniek ensemble uit de late 19de eeuw. De zijwanden en het trapgewelf zijn bedekt met wapenschilden, putti met symbolische attributen en allegorische schilderingen (Eendracht, Kracht) gesigneerd door A. Fitger (1902). De schildering toont de Amsterdamse stedenmaagd met in haar ene hand een roedenbundel die staat voor Eendracht en in de andere naar boven reikende hand een lichtende toorts. Onder de stedenmaagd bevindt zich een groteske schildering met daarin de tekst 'luctor et emergo' (ik worstel en kom boven). De beide deurstukken bovenaan de trap tonen allegorische voorstellingen van de Schilderkunst en Muziek (links) en van de Wijsheid (rechts). Het trapportaal heeft op de hoofdverdieping een fraai decoratief glas-in-lood-venster, geleverd door Het Prinsenhof uit Delft (de firmanaam staat op het venster).

De eerste verdieping heeft zoals gebruikelijk bij een dubbel huis een gang in het midden geflankeerd door de trap, maar deze gang loopt niet door tot aan de voorgevel waardoor de linker-voorkamer extra breed is en met een dubbele deur verbonden is met de rechter-voorkamer. Er zijn daardoor drie representatieve kamers, vormgegeven in diverse neo-Lodewijkstijlen: de linker-voorkamer, de rechter-voorkamer en de rechter-achterkamer. De linker-voorkamer is uitgevoerd in de zwierige Lodewijk XV-stijl. De deurstukken zijn in bruine grisailletechniek uitgevoerd. Het plafondstuk van de hand van Witkamp en Van der Waaij beeldt Amor en Psyche uit en is geplaatst in een zware houten omlijsting in Lodewijk XIV-stijl. De initialen R en M in de houten betimmering en op de plafondschildering verwijzen naar George Rosenthal en zijn vrouw Sophia May.

De rechter voor- en achterkamer zijn resp. vormgegeven in de Lodewijk XIV-en Lodewijk XVI-stijl in een rijke afwisseling van stucwerk, houtsnijwerk en sjabloon schilderingen. In de rechter voorkamer zijn weer de initialen van de opdrachtgevers aangebracht. Tegenover elkaar zijn twee spiegels geplaatst. Het stucplafond is geschilderd. De achterkamer is vormgegeven in de strakkere Lodewijk XVI-stijl. De bovendeurstukken tonen florale sjabloon motieven, terwijl in het plafond een vierkante beschildering met in de lucht zwevende putti is opgenomen. Ook vermeldenswaardig zijn de marmeren schouwen in de stijlkamers.

Gebruikte literatuur:

• Ronald Glaudemans. 'Monument gescand. 'Quick-scans' langs de Noord-Zuidlijn.' Jaarboek BMA 3 (2004): p. 123-131
• Coert Peter Krabbe. Huizen van fortuin. Wooncultuur aan de Amsterdamse grachten 1860-1920. Amsterdam, 2020
• Website van Bureau Monumenten & Archeologie
• Historische interieurs Amsterdam

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1870
Adres: Herengracht 500
Adressen: Herengracht 500
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis met gevel met geblokte hoeklisenen (XVII B) daklijst met balustrade, ingangspartij en getoogde vensters XVIIIb. Deur en roedenverdeling Empire.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]