Amsterdam Monumentenstad

Oorspronkelijk een halsgevel, in de 19de eeuw gewijzigd in een lijstgevel

Adres: Herengracht 241
Oud adres: LL102, wijk 30, klein nr. 195, kadaster F307, verponding 5295
Postcode: 1016BH
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwjaar: 17de eeuw, 1731±
Architect: Arnoldus van Sprang (meester-metselaar)
Opdrachtgever: Arnoldus van Sprang (meester-metselaar)
Eigendom: Vereniging Hendrick de Keyser 2006

(11 afbeeldingen)

Oorspronkelijk een halsgevel, in de 19de eeuw gewijzigd in een lijstgevel

In de 19de eeuw kwam het op grote schaal voor dat de oude topgevel werd verwijderd voor een strakke, rechte kroonlijst. De hals- of klokgevel is dan opeens een lijstgevel geworden. Soms werd de voorgevel zodanig verhoogd dat de kroonlijst boven de kap uitsteekt. Het huis lijkt dan groter dan het werkelijk is: we spreken van een leugenaartje. Herengracht 241 is daar een voorbeeld van. Vanwege de recht opgetrokken gevel ernaast is goed te zien dat de gevel zelf nog uit de 18de eeuw stamt: de gevel helt voorover, 'staat op vlucht'.

Uit het Grachtenboek blijkt dat vóór de verbouwing sprake was van een halsgevel uit het 2de kwart van de 18de eeuw. In Het huis heeft een fraai interieur uit ±1731, waaruit blijkt dat het huis inderdaad ouder is dan de voorgevel doet vermoeden. Met andere woorden: achter de vernieuwde gevel bevindt zich nog het oorspronkelijke 18de-eeuwse huis. Uit de verpondingsgegevens blijkt dat meester-metselaar Arnoldus van Praag op 12 juni 1731 eigenaar werd van het huis dat vermoedelijk toen nog een 17de-eeuwse gevel had. Arnoldus was op 16 oktober 1689 gedoopt en was toen dus 41 jaar oud. Op 5 maart 1715 was hij poorter geworden als meester-metselaar. Hij stierf in 1759 in het huis op de Herengracht dat hij direct na aankoop in 1731 ingrijpend had verbouwd. Zijn weduwe Rebecka Kat bleef tot haar dood in 1768 in het huis wonen; ze hadden geen kinderen. Na haar dood werd door notaris Coymans een inventaris opgesteld waardoor we de indeling van het huis kennen. Hun interieur is nog aanwezig. In de voorkamer op de eerste verdieping treffen we een plafondschildering aan. Dat is ongebruikelijk, omdat dergelijke interieurelementen doorgaans op de beletage worden aangetroffen (meestal in de zaal in het achterhuis). De oorzaak hiervan is waarschijnlijk de kleine kavels tussen Herengracht en Singel waardoor voor een normaal achterhuis geen ruimte is. Eveneens bijzonder is dat de beschildering direct op het stucwerk is aangebracht: meestal zijn plafondbeschilderingen op doek uitgevoerd, zgn. 'plafondstukken'. Beschilderingen direct op stuc zijn in Amsterdam zeldzaam: er zijn er maar drie bekend (de andere voorbeelden zijn Keizersgracht 162 en Keizersgracht 264). De plafondschildering toont Flora omgeven door putti. Het stucwerk-plafond is gemaakt in Lodewijk XIV-stijl. Het stevige lijstwerk rondom het middenvlak waarop de schildering is aangebracht en de symmetrische ornamenten zijn typerend voor deze stijl. In de hoeken zijn in het stucwerk putti aangebracht die de de vier jaargetijden verbeelden.

In 1982 werd de plafondschildering door de firma D. Schoonekamp gerestaureerd. Het donkerbruin geworden plafond kreeg daarbij haar lichte overheersend blauwe kleur terug. Over deze restauratie is een boek gemaakt in bezit van de eigenaren en bewoners van het pand. De restaurator hoopte een signatuur te vinden, maar dat werd niet aangetroffen. Het is nog niet bekend wie de beschildering heeft gemaakt.

Gebruikte literatuur:

• I.H. v. E(eghen). 'De restauratie van Herengracht 241. Of de meester-metselaar Arnoldus van Sprang'. Maandblad Amstelodamum 72 (1985): p. 38-45
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek. Den Haag, 1991: p. 137
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 484

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1581
Adres: Herengracht 241
Adressen: Herengracht 241
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Pand met gevel (XVIII) onder rechte lijst (XIX A); waarin empire deur en snijraam.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]