Herengracht 40 
Adres: Herengracht 40
Oud adres: SS265, wijk 50, klein nr. 338, kadaster D5782, verponding 5394
Postcode: 1015BM
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XVI
Bouwjaar: 1790
Architect: Jacob Otten Husly
Opdrachtgever: Tjaerd Anthony van Iddekinge
(18 afbeeldingen)
Laat-18de-eeuwse gegroefde zandstenen lijstgevel in Lodewijk XVI-stijl, rechte kroonlijst met trigliefen, rozetten en consoles, versierde onderdorpels, schilddak, op hoofdverdieping vensters met de oudste halfronde bovenlichten (zeldzaam), ingang op straatniveau met zijlichten met een tak-hekwerk. Interieur: gang met stucwerk in Lodewijk XVI-stijl, links voor met betimmeringen in Lodewijk XVI-stijl en beschilderde behangsels met arcadische landschappen uit 1790 of 1791 (toegeschreven aan Jurriaan Andriessen), zaal met Ionische pilasters en grote schouwspiegels.
Een 17de-eeuwse trapgevel en een 18de-eeuwse halsgevel zijn in 1790 gesloopt om dit dubbele huis te bouwen, in opdracht van Tjaerd Anthony van Iddekinge (wiens zoon op 5 juni 1790 de eerste steen legde). Het huis kreeg een opmerkelijke geschiedenis. Het werd in 1808 verkocht aan de bezettende Franse overheid. In 1810 ging gouverneur-generaal C.F. Lebrun (1739-1824) er wonen. Na het vertrek van de Franse regering kwam het pand in rijkshanden. In 1831 vestigde de Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM) zich in het pand. Voor de eerste keer werd een grachtenpand op de Herengracht omgebouwd tot kantoorpand. In 1858 vertrok de NHM naar Herengracht 466. In 1996 werd Herengracht 40 weer geschikt gemaakt voor bewoning.
Het huis heeft een fraaie, geheel zandstenen lijstgevel in Lodewijk XVI-stijl. Het ontwerp wordt toegeschreven aan Jacob Otten Husly (1738-1796). Na de weldadige Lodewijk XV-stijl is sprake van een omslag naar een streng classicisme, vergelijkbaar met de strakke stijl van Adriaan Dortsman uit de late 17de eeuw. De sober ogende gevel is slechts versierd met horizontale voegen, versierde onderdorpels en een classicistische kroonlijst met trigliefen, rozetten en consoles. De Franse ramen met halfronde bovenlichten op de hoofdverdieping waren in 1790 een noviteit en mogelijk zelfs de eerste in Amsterdam. De ingang is op straatniveau, eveneens een voor de 18de eeuw revolutionair concept. Dit betekent dat men binnenkomt in het souterrain in plaats van op de hoofdverdieping. Naast de ingang zijn authentieke bladranken te zien. Ook in de achtergevel vallen direct de Franse ramen met halfronde bovenlichten op. Achter deze ramen bevindt zich de zaal.
Op de hoofdverdieping bevindt zich een gang met stucwerk in Lodewijk XVI-stijl. Boven de deur zijn tandlijsten aangebracht met trigliefen en rozetten. Aan het plafond zijn festoenen bevestigd.
In de linker voorkamer op de hoofdverdieping bevindt zich een stijlkamer in Lodewijk XVI-stijl met een marmeren schouw, houten betimmeringen en beschilderde behangsels. De beschilderde behangsels worden toegeschreven aan Jurriaan Andriessen.
In de zaal bevonden zich vergelijkbare behangsels met arcadische landschappen, maar deze vijf doeken zijn verwijderd en zijn thans eigendom van het Amsterdam Museum. De zaal heeft fraaie verhoudingen en een zuiver classistische indeling met Ionische pilasters (van hout).
Gebruikte literatuur:
- Marlin Burkunk. 'Toets en proef der loffelijker bouwkonst'. Stadsherstel op de Wallen en in de Haarlemmerbuurt. Open Monumentendag 1996, Amsterdam, 1996: p. 119
- Aimée Duisenberg. J. Otten Husly (1738-1796). Avant-garde architect tijdens de Verlichting. Rotterdam: BONAS, 1998: p. 100
- R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 97
- Paul Spies e.a. Het Grachtenboek. Den Haag, 1991: p. 55, 125
- Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 90-91
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993; p. 307, 553
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1708
Adres: Herengracht 40
Adressen: Herengracht 40 A B C D E F
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis met hoge zandstenen gevel onder rechte lijst met consoles (XVIIId); gesneden empire ramen op de hoofdverdieping.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: september 2023