Keizersgracht 324 
Felix Meritis
Naam: Felix Meritis
Adres: Keizersgracht 324
Oud adres: KK422, wijk 36, klein nr. 556, kadaster E3342, verponding 505
Postcode: 1016EZ
Gebouwtype: Cultuur
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XVI
Bouwjaar: 1787
Architect: Jacob Otten Husly
Opdrachtgever: Genootschap Felix Meritis
Eigendom: Amerborgh (2014)
Restauratie: 1985, 1998, 2006, 2018-2020
(112 afbeeldingen)
Cultureel gebouw, gebouwd voor de sociëteit Felix Meritis, met een in Bremer zandsteen opgetrokken lijstgevel in een zeer monumentale Lodewijk XVI-stijl. Kolossale orde bestaande uit vier Corinthische halfzuilen die over twee verdiepingen reiken. Een groot driehoekig fronton met gesneden timpaan met het embleem van Felix Meritis. Vijf gevelstenen die de departementen van de sociëteit verbeelden. Het gebouw bestaat uit een rechthoekig voorhuis en een ovaal achterhuis. Interieur: Gaaf interieur in Lodewijk XVI-stijl, o.a. een monumentaal trappenhuis, een gehoorzaal met zuilen in het voorhuis en een ovale concertzaal in het achterhuis.
Het imposante gebouw van het voormalig genootschap Felix Meritis, in de wandeling Felix genoemd, is ontworpen door de stucwerker en architect Jacob Otten Husly (1738-1796) in de Lodewijk XVI-stijl. Het behoort tot de belangrijkste monumenten van de 18de eeuw in Amsterdam en was jarenlang het culturele en wetenschappelijke middelpunt van de stad, een tempel van de Verlichting. Het genootschap Felix Meritis is ouder dan het gebouw en werd al in 1777 opgericht. In de periode van de Verlichting wemelde het van de literaire, kunstzinnige en natuurkundige genootschappen ter bevordering van de vooruitgang en de menselijke waardigheid via kunst en wetenschap – tot in de 19de eeuw onlosmakelijk met elkaar verbonden disciplines. Het genootschap Felix Meritis (oftewel "Gelukkig door Verdiensten") had als doel kennis en wetenschap bij de opkomende burgerij verder te ontwikkelen, geheel volgens de idealen van de Verlichting.
De bouw van Felix Meritis in 1787 was nodig vanwege de groei van het genootschap. Het genootschap had een internationale prijsvraag uitgeschreven waarop 16 inzendingen binnenkwamen. Jacob Otten Husly kwam als winnaar uit de bus, maar het winnende ontwerp werd niet uitgevoerd. Husly maakte een nieuw en monumentaler ontwerp. Het gebouw staat op drie kavels en is twee keer zo hoog als de oorspronkelijke gebouwen op deze plaats en kan als een vroeg voorbeeld van schaalvergroting in de breedte en in de hoogte worden gezien. Het werd al in 1788 ingewijd, maar was pas in 1789 gereed.
Tegen het einde van de 18de eeuw werd in heel Europa de zwierige rococo de rug toegekeerd en teruggekeerd naar de strakheid, strengheid en monumentaliteit van de klassieke architectuur. In Amsterdam beschikte men over het voorbeeld van het Hollands Classicisme om op terug te vallen. Voor het eerst sinds de 17de eeuw wordt weer het grote fronton met beeldhouwwerk toegepast. (Vergelijk het stadhuis op de Dam.) Toch gaat het neoclassicsme van de Amsterdamse Lodewijk XVI-stijl nog een stap verder door het gebruik van kolossale halfzuilen (eigenlijk driekwartzuilen) in plaats van gestapelde pilasters en de veel grotere monumentaliteit als gevolg daarvan. (Meischke noemde het gebruik van een open zuilenportiek, ook wel peristyle of portico genoemd, één van de belangrijkste kenmerken van het neoclassicisme. Blondel sprak echter over "grand gout de la belle simplicité", de goede smaak van de mooie eenvoud". Dat is méér dan het gebruik van klassieke zuilen het kenmerk van het neoclassicisme: de terugkeer naar de eenvoud en schoonheid van de ware architectuur.) De opdrachtgever koos voor de meest monumentale variant: driekwartzuilen in plaats van pilasters. Opmerkelijk ook dat deze architectuur, in tegenstelling tot het stadhuis dat op Scamozzi was gebaseerd, is gebaseerd op Palladio. (Al in 1912 merkte A.W. Weisman op dat de gevels van Husly de invloed van Palladio vertonen. Dit is onder meer te zien aan de afstand tussen de zuilen, maar ook aan de ornamentiek.) Felix Meritis mag één van de eerste en belangrijkste voorbeelden van het neoclassicisme worden genoemd.
De voorgevel wordt sterk geaccentueerd door een middenrisaliet met Corinthische halfzuilen die over twee verdiepingen doorlopen en een daarop geplaatst hoofdgestel met een groot driehoekig fronton. In het timpaan is ogenschijnlijk beeldhouwwerk geplaatst, maar het betreft in werkelijkheid houtsnijwerk. Het bevat ondermeer het embleem van Felix Meritis (een bijenkorf met daaromheen zwermende bijen die verwijzen naar de vruchtbare nijverheid van de leden) en de attributen van Mercurius en Neptunus (die verwijzen naar handel en zeevaart). De gevel heeft verder nog geblokte zijlisenen en wordt beëindigd door een gedeeltelijk open balustrade. Op de hoofdverdieping zijn de ramen halfrond beëindigd. Daarboven zijn gevelstenen aangebracht (van de hand van beeldhouwer Jan Swart) die de vijf departementen van de sociëteit verbeelden, van links naar rechts: de tekenkunde, letterkunde, koophandel, natuurkunde en muziek. Het zware basement met de hoofdingang op de begane grond is geblokt. Let ook op de typerende festoenen boven de ingang. In de sluitstenen van de vensters zijn gestileerde acanthusbladeren verwerkt. Op de twee deuren van de hoofdingang zijn medaillons aangebracht met links Pallas Athena (wijsheid) en Mercurius (handel) en rechts Apollo (kunsten) en Urania (sterrenkunde).
Eind 19de eeuw werd de sociëteit Felix Meritis ingehaald door de tijd, en verloor veel van zijn prestige aan de zich verder specialiserende disciplines kunsten, muziek, koophandel en wetenschappen. In 1889 werd het Genootschap ontbonden en vond drukkerij Holdert & Co er zijn onderkomen.
Na de Tweede Wereldoorlog werd Felix het hoofdkwartier van de Communistische Partij van Nederland (CPN) en werd het dagblad De Waarheid er gedrukt (in een aangrenzend gebouw aan de Prinsengracht). Het gebouw kreeg tijdens de CPN-tijd in de jaren zestig weer een culturele bestemming, vanaf 1968 als Shaffy Theater met artiesten als Ramses Shaffy, Liesbeth List en Freek de Jonge. Twintig jaar later, in 1988, besloot de gemeente de subsidie stop te zetten aan het Shaffy Theater. Zo werd Felix Meritis uiteindelijk in 1992 weer een centrum voor kunst, cultuur en wetenschap, een functie die dicht tegen de oorspronkelijke bestemming ligt.
Het interieur van Felix Meritis is redelijk goed bewaard gebleven. Het ruime rechthoekige trappenhuis is misschien wel het mooiste laat-18de-eeuwse trappenhuis in Amsterdam. De indeling van het gebouw was uiterst functioneel, alhoewel Husly vasthield aan de indeling van een Amsterdamse grachtenhuis. Het gebouw bestaat uit een rechthoekig voorhuis met aan beide zijden van de centrale gang kamers en een ovaal achterhuis met daartussen, dus op de gebruikelijke plaats, een trappenhuis. Elk departement had zijn eigen zaal: de Gehoorzaal (Zuilenzaal) voor de departementen letterkunde en koophandel en de Tekenzaal (Kremlin) voor de schilderkunst daarboven in het voorhuis en de Concertzaal voor de muziek en de Natuurkundezaal (Shaffyzaal) voor de natuurkunde daarboven in het achterhuis. Er was zelfs een sterrenkundig observatorium ingericht in de koepel en boven op het dak van het achterhuis.
De voormalige Gehoorzaal valt op door zijn grote houten zuilen en wordt daarom tegenwoordig de Zuilenzaal genoemd. De weelderige versie van het kapiteel met festoenen was voor het eerst toegepast door Michelangelo bij het Palazzo dei Conservatori in Rome. Het kapiteel is afgebeeld door Vignola in 1563 en d'Aviler in 1691. Dit kapiteel met overhoekse en gespleten voluten werd voor het eerst door Jacob van Campen in Nederland toegepast. In het classicisme van de late 18de eeuw komt het kapiteel weer terug.
Door de verwijdering van de bespanning zijn de boekenkasten te zien. Het spreekgestoelte - een groot meubel van mahoniehout - dat te zien is op de oude prenten is niet langer in deze zaal aanwezig. Het werd in 1889 aan het Rijksmuseum geschonken. Als een wereldlijke preekstoel bood het plaats aan sprekers op het gebied van kunsten en wetenschappen. De gebeeldhouwde reliëfs verwijzen naar de vijf afdelingen van Felix Meritis: koophandel, natuurkunde, muziek, letterkunde en tekenkunde.
De concertzaal, een fraaie ruimte, valt onmiddellijk op in de plattegrond door zijn ovale vorm en hoge afmetingen. Tot 1830 was de concertzaal de belangrijkste muziekzaal van onze hoofdstad. Verschillende musici zoals Schumann en Brahms traden er op en de Negende Symfonie van Beethoven werd hier voor het eerst in Nederland gespeeld. De zaal stond vanwege zijn goede akoestiek model voor de Kleine Zaal in het Concertgebouw.
In 1932 werd het gebouw door brand zwaar geteisterd waardoor de kap van het voorhuis verloren ging en nadien is de bovenverdieping van het voorgebouw geheel gerenoveerd. De voormalige Tekenzaal werd in tweeën gesplitst, met een onder- en bovenverdieping. In de CPN-periode na de Tweede Wereldoorlog kwam een einde aan de ontluistering van het gebouw. Door eigen mensen - communistische arbeiders - werd het gebouw, ook het interieur, zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat hersteld.
In 1998 is begonnen met de restauratie van het interieur: diverse interieurelementen werden hersteld en sommige kwamen zelfs achter latere betimmeringen tevoorschijn, zoals de zuilen bij de ingang van de Concertzaal. Echter, de muren zijn van stucwerk ontdaan, zodat de grof behakte baksteen in het zicht is gekomen. Ook zijn toen de kozijnen en deuren kaal geschuurd, terwijl die oorspronkelijk allemaal geverfd waren. In de Zuilenzaal zijn de zuilen kaal geschuurd, terwijl geen wandbespanningen werden aangebracht, waardoor de bakstenen en ook de kasten achter de bespanningen zichtbaar zijn - een afgetakeld gezicht. Deze 'restauratie' kreeg veel kritiek.
In het plafond van de Shaffyzaal werd in 2007 schadelijke zwam geconstateerd, die is bestreden. De aangetaste delen van de balken zijn stuk voor stuk weggezaagd en vervangen door nieuwe balkkoppen. Er is gekozen voor een duurzame restauratie met hout, zodat het originele karakter van deze ingenieuze houtconstructie wordt gereconstrueerd. De nieuwe balkkoppen hebben een omtrek van ruim 2 meter en zijn op het langste punt tot wel 4,5 meter lang. Het gewicht van deze balken ligt rond de 1500 kilo per stuk. Door een speciaal ontworpen hijssysteem werden de balken via het trappenhuis omhoog getakeld en opnieuw geplaatst.
In 2010 werd de Concertzaal opgeknapt, in februari 2011 het plafond van de Shaffyzaal gerestaureerd, maar een echte restauratie liet nog op zich wachten. In 2014 kocht Amerborgh het gebouw van de gemeente Amsterdam voor 2,5 miljoen euro waarna plannen werden gemaakt voor een nieuwe renovatie. Het gebouw heeft een nieuwe kap van zink gekregen, die het volume heeft van de oorspronkelijk kap afgebrand in 1932. Het gebruik van zink, waar oorspronkelijk dakpannen zaten, leidde bijna tot een bezwaarprocedure van de VVAB. Als doorslaggevend argument werd genoemd dat de installaties in de kap zo'n groot gewicht hebben dat de kap zo licht mogelijk moest worden uitgevoerd. De restauratie door Math Architecten heeft het gebouw enorm opgeknapt, waarbij de belangrijkste monumentale waarden volledig zijn gerespecteerd. Zo heeft de Concertzaal zijn klassieke uitstraling teruggekregen door het gebruik van historische kleurstellingen. In de bovenste zaal van het voorhuis werd in eigentijdse vormgeving 'de lantaarn' (lichtopening) teruggebracht die bij de brand in 1932 verloren was gegaan. Het nieuwe interieur is vooruitstrevend maar met respect voor de geschiedenis van het pand ontworpen. De binnenplaatsen zijn opgeschoond en hebben door het gebruik van glas een meer open karakter gekregen. De Zuilenzaal heeft haar oorspronkelijke grandeur echter niet teruggekregen omdat het houtwerk onbeschilderd bleef, maar het stucplafond is wel al gerestaureerd, vooruitlopend op de volledige restauratie van deze belangrijke stijlkamer die misschien in de toekomst nog zal plaatsvinden.
Gebruikte literatuur:
- N.P. van den Berg. 'De twee eerste Huizen van de Maatschappij Felix Meritis: Gelukkig door Verdiensten.' Jaarboek Amstelodamum 96, 2004: p. 28-41
- Aimée Duisenberg. J. Otten Husly (1738-1796). Avant-garde architect tijdens de Verlichting. Rotterdam: BONAS, 1998
- Loes Gompes & Merel Ligtelijn. Spiegel van Amsterdam. Geschiedenis van Felix Meritis. Amsterdam, 2007
- Bert Luirink. 'Jongensjaren in Felix Meritis'. Blog uit sep. 2020. https://www.bartluirink.nl/blog/jongensjaren-in-felix-meritis#more-2982
- Dik de Roon. 'Ook balken kunnen overspannen worden. Bijzondere constructie in het Gebouw der Maatschappije Felix Meritis.' Jaarboek M&A 7 (2008): p. 63-73
- Freek Schmidt. Paleis voor prinsen en burgers. Architectuur in Nederland in de achttiende eeuw. Zwolle, 2006: p. 193-238
- Paul Spies e.a. Het Grachtenboek. Den Haag, 1991: p. 184-185
- Wim Timp. 'Felix Meritis: Tempel der Verlichting'. De Lamp 92/93 (juli 1985): p. 33-35
- Hans Tulleners. Een pracht van een gracht. 23 monumenten aan de Amsterdamse Keizersgracht. Open Monumentendag. Amsterdam: Bureau Monumentenzorg, 1988: p. 81
- Jaap van der Veen. 'Felix Meritis: De restauratie'. De Lamp 92/93 (juli 1985): p. 36-37
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2580
Adres: Keizersgracht 324
Adressen: Keizersgracht 324
Inschrijvingsdatum: 17-06-1970
Redengevende omschrijving: Gebouw van het voormalig genootschap Felix Meritis (XVIIId, door Jacob Otten Husly), bestaande uit een rechthoekige voorvleugel waarachter een rotonde. Zandstenen gevel met Korintische halve zuilen orde, bekroond door een gesneden fronton en balustrades.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: februari 2022