Amsterdam Monumentenstad

Oude Lutherse Kerk aan het Spui/Singel

Naam: Oude Lutherse Kerk
Adres: Singel 411
Postcode: 1012WN
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1633, 1905
Restauratie: 1925/26, 1984/86

(28 afbeeldingen)

Gevels aan het Singel

De eerste steen van de Oude Lutherse Kerk werd gelegd op 14 augustus 1632. Op 25 december 1633 werd deze eerste lutherse kerk van de Republiek ingewijd. Aanvankelijk kwamen de lutheranen vanaf 1600 bijeen in een schuilkerk in het pakhuis Den Vergulden Pot aan het Spui, vlakbij de stadsmuur. Na aankoop van enkele huizen aan het Spui kregen de lutheranen in 1631 toestemming voor het bouwen van een kerk. De Lutherse kerk stond met één zijde aan het brede water van het Spui. Het voorpleintje aan het Singel was ommuurd.

De kerk heeft een onregelmatige grondvorm en is circa 25 meter breed en ongeveer 35 meter lang. Daarmee benaderen haar afmetingen die van de Zuiderkerk. De hoek heeft een knik omdat de gevel de bocht volgt van het destijds nog niet gedempte Spui. Het is een driebeukig gebouw met houten tongewelven. De gevels zijn van baksteen met enkele versieringen van zandsteen en bestaan uit een opeenvolging van traveeën: aan de Singelzijde een hoge en een lage tuitgevel, aan het Spui zeven door Toscaanse pilasters van elkaar gescheiden traveeën die herinneren aan de zeven huizen die hier gestaan hebben. De derde en de zesde travee worden door gelijksoortige tuitgevels afgesloten als aan de Singelzijde en hebben hogere kerkvensters dan de andere traveeën.

Binnen wordt de onregelmatige grondvorm aan het oog onttrokken doordat de zuilengalerijen een rechthoekige centrale ruimte omsluiten. Deze middenruimte heeft aan drie zijden galerijen met balustrades. De galerijen rusten op zandstenen Toscaanse zuilen met op de twee verdiepingen daarboven respectievelijk houten Dorische en Ionische zuilen (let op de driedelige zuilen). In de hoeken bevinden zich wenteltrappen.

De kerk is sober ingericht. De balustrade aan de kanselzijde heeft snijwerk en een reeks monochrome schilderingen (bruintjes) die de deugden voorstellen: Geloof, Goedheid, Standvastigheid, Liefde, Matigheid, Wijsheid, Gastvrijheid en Hoop. Ze werden geschilderd door Philip Tieleman (1657-1705), die ook de luiken versierde van het Duy(t)schot-orgel uit 1692, dat zich midden tussen de deugden bevond. In 1886 werd een nieuw Bätz-orgel ingewijd, de oorspronkelijke orgelkast uit 1692 bevindt zich tegenwoordig in de Nieuwe Kerk te Middelburg. De kansel en de preekstoel met snijwerk uit circa 1640 zijn nog aanwezig. Het klankbord wordt door koperen zuiltjes gedragen. Het doophuis aan de voet van de kansel is verdwenen. De kerk bezit nog een deel van de 18de-eeuwse banken. De zerkenvloer is nog aanwezig: de luthersen, die meer vrijheid hadden dan de remonstranten of doopsgezinden, was het toegestaan in hun kerken te begraven.

In 1774, 1837, 1905 en 1925/26 werd de kerk verbouwd; de laatste twee keer ingrijpend. In 1905 werd de gehele Spui-gevel van handgevormde baksteen vervangen door een nieuwe façade opgetrokken uit machinaal vervaardigde steen. Niet lang daarna begon de kerk te verzakken. In 1925/26 werd de kerk door A.A. Kok gerestaureerd. Er werd, onder andere, funderingsherstel uitgevoerd. In 1984-1986 vond restauratie plaats van het dak, dat moest worden opgevijzeld om de werkzaamheden te kunnen uitvoeren. De toegang aan de Singelkant werd teruggebracht naar de oorspronkelijke plaats tussen de twee kerkvensters. Het interieur herkreeg de kleurstelling van 1774. Zo werd op het tongewelf Berlijns blauw aangebracht met de ribben in een grijze kleur van Bentheimer zandsteen. Van de drie in 1821 verkochte koperen kaarsenkronen werden replica’s gemaakt die de plaats innamen van de Jugendstil-kronen die sinds de restauratie van 1925 in de kerk hingen.

Op doordeweekse dagen fungeert de kerk als aula van de Universiteit van Amsterdam, maar op zondagen wordt zij nog steeds gebruikt door de lutherse gemeente. De kerk is intern verbonden met het seminarium aan de Handboogstraat 6, dat tegenwoordig eveneens door de universiteit wordt gebruikt.

Gebruikte literatuur:

• D. van der Horst. ‘Restauratie Oude Lutherse Kerk voltooid’. De Lamp van Diogenes 100 (okt. 1986): p. 48-49
• Dick v.d. Horst en Martin Pruijs. Tot cieraet deser stede. 20 monumenten in de historische kern van Amsterdam. Amsterdam 1994 (Open Monumentendag): p. 27-29
• A.A. Kok. 'De Grafzerken in de Lutherse Oude Kerk.' Jaarboek Amstelodamum 24 (1927): p. 133-150
• J.L.J. Meiners. 'Oude Lutherse Kerk aan het Spui 350 jaar. Door de eeuwen heen een luthers centrum.' Ons Amsterdam 35 (1983): p. 282-287
• J.L.J. Meiners. 'Oude Lutherse Kerk weer als nieuw. Ook Monumentenzorg was bij restauratie betrokken.' Ons Amsterdam 38 (1986): p. 203-204
• Ir. R. Meischke. 'Amsterdamse kerken van de zeventiende eeuw.' KNOB-Bulletin, 12 (1959): p. 87-130
• Paul Spies, Koen Kleijn, Ernest Kurpershoek en Jos Smit. Het Grachtenboek. Vier eeuwen Amsterdamse grachten in beeld gebracht; gevels, interieurs en het leven aan de gracht. Den Haag/Amsterdam 1991: p. 114
• Hans Tulleners. Het Singel in Amsterdam. 23 Monumenten aan een voormalige verdedigingsgracht. Amsterdam 1990 (Open Monumentendag): p. 75-77
• H.J. Zantkuijl. 'Kleuronderzoek Oude Lutherse Kerk.' De Lamp van Diogenes 100 (okt. 1986): p. 50-51

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5241
Adres: Singel 411
Adressen: Singel 411
Inschrijvingsdatum: 29-09-1970
Redengevende omschrijving: Oude Lutherse kerk (1632-1633). Driebeukige galerijenkerk op scheve plattegrond, uitwendig nog vagelijk gothiserend karakter. Aan de Spuizijde twee transeptachtige verhogingen van de zijbeuk. Voorplein met hek. Drieklaviers orgel met vrij Pedaal, in 1885 gemaakt door J.F. Witte.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]