Amsterdam Monumentenstad

Karthuizersstraat 21-131

Naam: Karthuizerhof / Huiszitten Weduwenhof
Adres: Karthuizersstraat 21-131
Oud adres: 21: PP195, wijk 49, klein nr. 1, kadaster D3099, verponding 5334
85: PP227, wijk 49, klein nr. 32, kadaster D3099, verponding 5342
87: PP228, wijk 49, klein nr. 31, kadaster D3099
103: PP236, wijk 49, klein nr. 23, kadaster D3099, verponding 5336
105: PP237, wijk 49, klein nr. 22, kadaster D3099, verponding 5335
123: PP245, wijk 49, klein nr. 12, kadaster D3099, verponding 5303
Gebouwtype: Hofje
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1650
Architect: Daniel Stalpaert

(28 afbeeldingen)

Karthuizersstraat 21-131

Het Huiszitten Weduwenhof of in de volksmond het Karthuizerhof is gebouwd in 1650, op de plaats van het middeleeuwse Karthuizerklooster, naar een ontwerp van stadsbouwmeester Daniël Stalpaert. Het is één van de grootste hofjes van Amsterdam en was voor de bouwtijd een zeer groot complex: vier om een ruim binnenplein opgetrokken vleugels, in totaal 70 bij 35 meter groot (dus precies twee keer zo breed als diep). Het hofje bestond uit een honderdtal kamers. Uit een vergelijking met de gravure in Dapper 1663 blijkt dat het complex na drie eeuwen zeer goed bewaard is gebleven.

In dit hofje werden de zgn. huiszitten-weduwen (met hun kinderen) ondergebracht, weduwen die onder de hoede vielen van de Huiszittenmeesters, de armenzorg van de 17de eeuw. In de praktijk ging het niet alleen om weduwen, maar ook om ongehuwde moeders met kinderen. Tot 1650 woonden zij verspreid over de stad in zogenaamde vrijwoningen of 'godswoningen', huisjes door gegoeden geschonken om om-niet te bewonen en onder beheer van de Huiszittenmeesters gesteld. Dit waren bijv. de Voldershuisjes (18 woningen aan de Heiligeweg), in 1550 van stadswege gebouwd voor de lakenvolders en in 1584 gekocht door Ytgen Willemsdr. (dochter van Willem Schepel) en toen ter beschikking gesteld van de regenten van de Huiszitten-armen. In tegenstelling tot de meeste hofjes, die op particulier initiatief en voor eigen geloofsgenoten gesticht waren, was het Karthuizerhof dus noch particulier, noch kerkelijk, in feite een stedelijke instelling.

Het complex bestaat uit vier, om een ruim binnenplein opgetrokken bakstenen vleugels van twee bouwlagen en een kap. Oorspronkelijk waren er 54 beneden- en bovenwoningen. Aan de straatzijde was een dubbele bebouwing van rug-aan-rug huisjes, die hun toegangsdeuren aan de straat en aan de binnenplaats hadden. De drie overige vleugels zijn enkele woningen. Het hele complex staat op een plateau (zie de stoep langs de gevel), vermoedelijk aangelegd om de niveauverschillen van het terrein te vereffenen. De architectuur is sober classicistisch en de gevels zijn symmetrisch ingedeeld. Deze worden afgesloten door een gootlijst in de vorm van een ingekorte kroonlijst. Opmerkelijk zijn de strekken of hanekammen boven de vensters. De bakstenen zijn egaal rood en zorgvuldig op maat gehakt en geslepen. De voegen zijn uiterst dun. Dit metselwerk toont het vakmanschap van een meestermetselaar. De gevel aan de Karthuizerstraat heeft één midden- en twee zijrisalieten.

De toegangspoort is geplaatst in het middenrisaliet. Deze is bekroond door een groot driehoekig fronton waarin zes wapenschilden met de namen van de schenkers van de voormalige, gesloopte vrijwoningen. Het middelste ovale schild draagt het blazoen van Ytgen Willemsdr, namelijk een schepel (oftewel een korenmaat), waaronder haar naam Schepel. De andere vijf schilden waren tot de Franse tijd eveneens met wapens behakt; tegenwoordig staan er alleen nog namen in: Keizerrijk, Opmeer, Vechters-Bogaert, Peerboom, Jan Wif Vliegen. Volgens Alings moeten de laatste namen Peereboom en Jan Vyf-Vliegen zijn. Keizerrijk is de naam van de nog steeds bestaande steeg waar Godshuisjes waren; Vechters-Bogaert de naam van het vroegere boomgaard-terrein waar Godshuisjes waren gebouwd, aan het Singel ter plaatse van de Raamsteeg.

Boven de ingang naar het binnenterrein staat de tekst 'Huyszitten Weduwenhof' en het kleine driehoekige fronton boven het poortje draagt het jaartal 1650. De frontons aan de binnenplaats dragen de wapens van de stad Amsterdam, het oude (het Koggeschip) en het nieuwe (de Andreaskruizen). Op de binnenplaats staan twee 17de-eeuwse waterpompen met koperen kranen in de vorm van dolfijnenkoppen. De siertuinen waren vroeger als moestuinen en bleekveld in gebruik. Later werd de was gedroogd aan de houten witte wasrekken aan de voorgevel die er nog steeds zitten. Dergelijke drooglatten zag je vroeger overal in de Jordaan.

Het weduwenhof heeft tegenwoordig aanzienlijk minder woningen dan voorheen. Na de oorlog werden de bedsteden uitgebroken. In 1973 werd het hofje met toestemming van de gemeente in gebruik genomen door verschillende welzijnsinstellingen. Bij de laatste verbouwing in de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn er 65 HAT-eenheden voor jongeren gerealiseerd in een gecombineerde aanpak van de sectoren Volkshuisvesting en Monumentenzorg.

Gebruikte literatuur:

• Olga van der Klooster en Michel Bakker. Het Nieuwe Werck, De Jordaan: ‘Aan de voet van de oude Wester.... Amsterdam, 1997 (Open Monumentendag): p. 62-64
• H.W. Alings. Amsterdamse Hofjes. Amsterdam, 1965: p. 128-134
• T. Weerheim, R. Lopes Cardozo, P. van der Zwan. Hofjes in Amsterdam. Amsterdam 1979: p. 47-53

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2194
Adres: Karthuizersstraat 21-131
Adressen: Karthuizersstraat 61 ;Karthuizersstraat 63 ;Karthuizersstraat 65 ;Karthuizersstraat 67 ;Karthuizersstraat 69 ;Karthuizersstraat 71 ;Karthuizersstraat 73 ;Karthuizersstraat 75 ;Karthuizersstraat 77 ;Karthuizersstraat 79 ;Karthuizersstraat 81 ;Karthuizersstraat 83 ;Karthuizersstraat 85 ;Karthuizersstraat 87 ;Karthuizersstraat 89 ;Karthuizersstraat 91 ;Karthuizersstraat 93 ;Karthuizersstraat 95 ;Karthuizersstraat 97 ;Karthuizersstraat 99 ;Karthuizersstraat 101 ;Karthuizersstraat 103 ;Karthuizersstraat 105 ;Karthuizersstraat 107 ;Karthuizersstraat 109 ;Karthuizersstraat 111 ;Karthuizersstraat 113 ;Karthuizersstraat 115 ;Karthuizersstraat 117 ;Karthuizersstraat 121 ;Karthuizersstraat 123 ;Karthuizersstraat 125 ;Karthuizersstraat 127 ;Karthuizersstraat 129 ;Karthuizersstraat 131 ;Karthuizersstraat 133 ;Karthuizersstraat 135 ;Karthuizersstraat 137 ;Karthuizersstraat 139 ;Karthuizersstraat 141 ;Karthuizersstraat 145 ;Karthuizersstraat 147 ;Karthuizersstraat 149 ;Karthuizersstraat 151 ;Karthuizersstraat 153 ;Karthuizersstraat 155 ;Karthuizersstraat 157 ;Karthuizersstraat 159 ;Karthuizersstraat 161 ;Karthuizersstraat 163 ;Karthuizersstraat 165 ;Karthuizersstraat 167 ;Karthuizersstraat 169 ;Karthuizersstraat 171 ;Karthuizersstraat 173 ;Karthuizersstraat 175 ;Karthuizersstraat 177 ;Karthuizersstraat 179 ;Karthuizersstraat 181 ;Karthuizersstraat 183 ;Karthuizersstraat 185 ;Karthuizersstraat 187 ;Karthuizersstraat 189 ;Karthuizersstraat 191
Inschrijvingsdatum: 05-06-1970
Redengevende omschrijving: Huiszittenweduwenhof, bestaande uit vier vleugels om een binnenplaats, sobere klassicistische architectuur van Daniel Stalpaert (1650), met frontons boven de middenrisalieten aan straat- en binnenplaatszijde. Twee pompen met koepeldaken.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]