Amsterdam Monumentenstad

Stadsturfpakhuizen

Naam: Het Arsenaal
Adres: Waterlooplein 213-219
Postcode: 1011PG
Gebouwtype: Pakhuis
Geveltype: Tuitgevel
Bouwstijl: Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1610
Restauratie: 1958-1961

(14 afbeeldingen)

Trapeziumgevel

Van 1610 tot in 1613 bouwden de Oudezijds Huiszittenmeesters vier pakhuizen voor de opslag van graan en turf op het terrein van het voormalige Leprozenhuis. Deze stadsturfpakhuizen vervingen hun turfpakhuis aan de Oudezijds Voorburgwal dat in gebruik kwam bij de Bank van Lening. Het college van huiszittenmeesters verstrekte met name levensmiddelen (brood, boter, kaas) en brandstof (turf) aan armen die niet in een tehuis of een gesticht zaten, maar thuis woonden. De uitdeling aan de 'oude zijde' van de stad vond tot in 1655 plaats in de Oude Kerk, waar het college een kantoortje had en kas hield. In dat jaar kwam hun nieuwe kantoor-, vergader- en uitdeelcomplex gereed, het aan de pakhuizen grenzende Oudezijds Huiszittenhuis. Oorspronkelijk stonden de pakhuizen en het kantoorgebouw aan het water van de Leprozengracht Deze is, met de aangrenzende Houtgracht, in 1882 gedempt waardoor het Waterlooplein ontstond.

De pakhuizen hebben drie met zandstenen banden en blokken verlevendigde bakstenen gevels: de twee buitenste hebben tuitgevels, het dubbele pakhuis in het midden heeft een trapeziumgevel. De panden hebben rondboogpoorten op de begane grond, met ovale lichtopeningen daarboven. Elk van de pakhuizen heeft de karakteristieke driedeling met een vrijwel doorlopende verticale rij van grote (in dit geval halfronde) vensters in het midden - de hijsluiken -, met kleinere vensters ter weerszijden. De vensters zijn afgewisseld met ronde en rechthoekige blindnissen. Tijdens de restauratie van de voorgevel is de natuurstenen balustrade op de middelste gevel gereconstrueerd op basis van oude afbeeldingen. De achtergevels aan de Nieuwe Amstelstraat lijken sterk op de voorgevels aan het Waterlooplein. Overigens heeft het weinig gescheeld of de pakhuizen waren gesloopt. In 1909 waren er sloopplannen, maar door verzet daartegen ging dat niet door. Uiteindelijk werden de pakhuizen vanaf 1958 gerestaureerd (eerst de achtergevel, daarna de voorgevel).

Het pakhuis had verdiepingen ('zolders') met zware eiken binten ondersteund door een onderslagbalk op zogenaamde standvinken. Dit zijn stijlen met twee schoren die een dragende muur vervangen, zodat een grote doorlopende ruimte kan worden gemaakt. Dit zien we vaker bij grote pakhuizen in Amsterdam. Van de oorspronkelijke constructie bleef niet veel bewaard, het overgrote deel is ooit vervangen door stalen balken en jukken. Bij de restauratie eind jaren vijftig moest de nog overgebleven oorspronkelijke, maar merendeels vergane balklaag worden vervangen. Om de oude, niet meer leverbare balkbreedte te verkrijgen werden telkens twee van sloop afkomstige balken, van 14 bij 28 centimeter, tegen elkaar gelegd.

Gebruikte literatuur:

• Bewaard in het hart, een selectie van 63 Amsterdamse woon- en pakhuizen uit de periode van 1450 tot 1825 gekozen uit een totaal van 650 percelen die tijdens de eerste tien jaar van het gemeentelijk Bureau Monumentenzorg zijn gerestaureerd (1953-1963). Amsterdam, 1965: p. 28
• A.A. Kok. 'Het Arsenaal aan het Waterlooplein'. Architectura 17 (1909): p. 422-424
• Dr. Magda Révész-Alexander. Die Alten Lagerhäuser Amsterdams. Eine Kunstgeschichtliche Studie. Den Haag, 1954: p. 62
• J.B. Visser. 'Restauratie van het arsenaal.'’ Ons Amsterdam 10 (1958): p. 336-337
• J.B. Visser. 'Het Arsenaal gerestaureerd.' Ons Amsterdam 13 (1961): p. 204-205

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 268
Adres: Waterlooplein 213-219
Adressen: Waterlooplein 213-219
Inschrijvingsdatum: 20-10-1970
Redengevende omschrijving: Stadsturfpakhuizen. Complex bestaande uit een dubbel pakhuis geflankeerd door twee enkele, resp. met trapezium- en puntgevels aan voor- en achterzijde, versierd met grote boog- en strekblokken (1610).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]