Amsterdam Monumentenstad

Nieuwe Werkhuis, Roetersstraat 2.

Naam: Nieuwe Werkhuis
Adres: Roetersstraat 2
Postcode: 1018WC
Gebouwtype: Bestuurs-/openbaar gebouw
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Lodewijk XVI
Bouwjaar: 1779-1782
Architect: Abraham van der Hart

(15 afbeeldingen)

Nieuwe Werkhuis, Roetersstraat 2.

Het in 1649 voltooide Willige Rasphuis aan wat nu de Prins Hendrikkade is, kampte eind 18de eeuw met ruimtegebrek, waardoor een goede bestrijding van bedelarij en landloperij niet meer mogelijk was. De stadsbouwmeester Abraham van der Hart (1747-1820) kreeg toen opdracht uit te zien naar een geschikt terrein voor een nieuwe inrichting. De oostelijke grachtengordel leek hiervoor de meest aangewezen locatie. Het terrein dat voor het Nieuwe Werkhuis werd gereserveerd is niet minder dan 236 bij 72 meter groot en ligt tussen de Roeterstraat en de Manegestraat (dit gedeelte van de Roetersstraat was tot 1911 de Muidergracht). De eerste van de ongeveer twaalf miljoen bakstenen werd gelegd op 12 juli 1779. Drie jaar later was het gebouw gereed.

Het monumentale gebouw is rechthoekig en meet 102 bij 51 meter. In het driehoekig fronton staat de fiere Amsterdamse Stedemaagd, omgeven door twaalf meer dan levensgrote beelden. Rechts van haar staan orde, naarstigheid en werkzaamheid, herkenbaar aan de werktuigen. Met haar linkerhand keert zij het stedelijke wapenschild tegen luiheid, bedelarij, dronkenschap en liederlijkheid. Tussen het wapenschild en deze beelden vertoont zich de kracht, gesymboliseerd door Hercules, die met zijn knots dreigend deze ondeugden beteugelt. Het beeldhouwwerk, dat in sobere bakstenen gevel extra opvalt, is vervaardigd door stadsbeeldhouwer Anthonie Ziesenis.

Het hoofdgebouw telt vier binnenplaatsen (tegenwoordig overkapt) om een middengebouw gegroepeerd, bestaande uit een begane grond en twee verdiepingen. Alle vloeren van de werk- en slaapzalen waren vroeger met klinkers bestraat. Dit was gedaan ter bestrijding van brandgevaar en ongedierte. De slaap- en werkzalen voor de ‘patiënten’ bevonden zich op de begane grond en deels op de eerste verdieping; de slaapzalen lagen op de tweede verdieping. Onder de binnenplaatsen werd in zeven grote waterkelders het regenwater opgevangen. De vrouwen uit het Spinhuis aan de Oudezijds Achterburgwal kregen na de gereedkoming van het Nieuwe Werkhuis, overigens in tegenstelling met de oorspronkelijke opzet, hier eveneens een onderkomen. Zij werden gescheiden van de mannen en gebruikten de Leeuwenpoort in de Nieuwe Kerkstraat als toegang. Deze poort was eertijds ook versierd met beeldhouwwerk afkomstig van het oude Spinhuis dat in 1911 echter weer naar zijn oude plaats werd teruggeplaatst, in de Spinhuispoort in de Spinhuissteeg. In 1953 is de Leeuwenpoort 50 meter naar links verplaatst om een nieuwe dienstingang op de oude plaats van het poortje te maken.

Een ruimte achter de ingang leidt naar een imponerend trappenhuis. Op de verdieping liggen de drie vertrekken van de bestuurders. Aan weerszijden van de dubbele trap hangen de regentenstukken. Zowel de regenten als de regentessen zijn bezig met het schrijven van rekeningen en met geld tellen; met zo’n instelling voor sociale zorg was immers veel geld gemoeid. De namen van de regenten en de regentessen zijn vastgelegd op de naamborden aan weerszijden van de regentenkamers.

De verhoorkamer ligt centraal voor het trappenhuis. Hier hielden de regenten eertijds zitting ter berechting van delinquenten. Bij een overtreding konden die worden opgesloten in de cellen onder de trappen in de hoeken van het gebouw of in het cachot onder de hoofdtrap. Op de medaillons en de schoorsteenstukken komen allerlei attributen voor die verwijzen naar zaken die het Werkhuis betreffen.

Links en rechts van de verhoorkamer liggen de regentenkamers. Net als de verhoorkamer zijn ze in Lodewijk XVI-stijl gedecoreerd, geïnspireerd op Griekse afbeeldingen uit Pompeï en Herculaneum, die bekend raakten in geheel Europa na de opgravingen onder Napoleon aldaar. De vertrekken waren ooit geschilderd in meer kleuren, waaronder reseda, een grijsachtig groene kleur. Rustige classicistische vormen bepalen de sfeer in de kamers.

Gebruikte literatuur:

• J.J.T. Poederbach. 'Het Werkhuis en het Armenhuis der Stad Amsterdam, 1782-1932.' Jaarboek Amstelodamum 18-19-20 (1920-1923) en Maandblad Amstelodamum 6
• Freek Schmidt. Paleis voor prinsen en burgers. Architectuur in Nederland in de achttiende eeuw. Zwolle, 2006: p. 145-191
• Freek Schmidt. 'Building discipline: Two Amsterdam Houses of Correction.' In: Konrad Ottenheym e.a. (red.). Public Buildings in Early Modern Europe. Turnhout: Brepols, 2010: p. 165-180
• Meindert Stokroos (red.). De Vierde uitleg – Oude en jonge architectuur ten oosten van de Amstel. Amsterdam 1991 (Open Monumentendag): p. 40-42
• C.A. van Swichem. Abraham van der Hart. Amsterdam, 1965
• J. Vriese. 'Het Werk- of Armenhuis.' Ons Amsterdam 3 (1951): p. 242-243

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 4983
Adres: Roetersstraat 2
Adressen: Roetersstraat 2
Inschrijvingsdatum: 23-09-1970
Redengevende omschrijving: Stadswerkhuis. Enorm blokvormig complex met vier binnenplaatsen (1779-1782 door Abraham van der Hart). Voorgevel met trapsgewijs uitspringende risalieten, waarvan de voorste met gebeeldhouwd fronton; hoekblokken, deur en zijvensters in geblokte omlijstingen. Lange erfmuur met steunberen en poortjes aan de Nieuwe Kerkstraat.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]