Amsterdam Monumentenstad

Maagdenhuis

Naam: Maagdenhuis
Adres: Spui 15
Spui 21 (nieuw adres)
Oud adres: D340, wijk 27, klein nr. 19, kadaster F3155, verponding 4162
Postcode: 1012WX
Gebouwtype: Liefdadigheid/gezondsheidszorg
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Lodewijk XVI
Bouwjaar: 1783-1787
Architect: Abraham van der Hart

(17 afbeeldingen)

Maagdenhuis

De instelling die zowel Meisjeshuis als Maagdenhuis werd genoemd, was gesticht in 1570. In dat jaar namen Aeltje Pieter Foppens en Maritje Laurens Spiegel de zorg voor katholieke weesmeisjes op zich. Uiteindelijk konden zij over vier gehuurde huizen, op verschillende plaatsen in de stad, beschikken. In 1628 bouwde men voor de huisvesting van de meisjes een dubbel grachtenhuis aan het Spui zoals er in die tijd meer gebouwd werden. Het grote aantal kinderen dat moest worden ondergebracht, noopte spoedig tot uitbreiding, waarvoor in de loop van de jaren ook naastgelegen panden werden aangekocht en met de oorspronkelijke panden samengetrokken. In de 18de eeuw beschikte het weeshuis over alle panden aan het Spui tussen de Handboog- en Voetboogstraat. In 1783 begon stadsbouwmeester Abraham van der Hart na afbraak van deze panden aan de bouw van het huidige gebouw. De circa 300 weeskinderen werden tijdelijk uitgeplaatst naar het Spinhuis aan de Oudezijds Achterburgwal, dat juist leeggekomen was door de voltooiing van het Nieuwe Werkhuis in 1782. In 1787 kon het Maagdenhuis in gebruik worden genomen.

Een eerste ontwerp van Abraham van der Hart uit 1780 voorzag alleen in een vleugel aan het Spui en aan de Voetboogstraat. In 1783 besloot men tot een veel grotere opzet: een groot bouwblok bestaande uit vier om een binnenplaats opgetrokken vleugels, waarvan één op de verdieping de kapel bevatte: de vleugel aan de Voetboogstraat. Behalve met zijn voorgevel aan het Spui staat het Maagdenhuis met zijn zijgevels vrij aan de zijden van de Handboog- en Voetboogstraat. Het 125 bij 140 voet grote gebouw bood plaats aan 350 à 400 personen, weeskinderen, personeel en directie. Met zijn hoogte van 92 voet verhief het sobere bakstenen gebouw zich boven alle omringende gebouwen. Het nieuwe Maagdenhuis was een gebouw dat men niet over het hoofd kon zien. Het was toen het gebouwd werd dan ook het grootste en modernste particuliere gesticht in de stad en tevens een demonstratie van de roomsgezinden hoever men het na twee eeuwen achterstelling toch weer had weten te brengen. Sinds de voltooiing van het nieuwe Maagdenhuis kon er geen boek meer over Amsterdam verschijnen zonder dat er uitvoerig aandacht aan werd besteed. Het gebouw was één van de herkenningspunten van de stad. De demping van het Spui in 1883 leidde ertoe dat het gebouw aan een plein kwam te liggen, dat meer in overeenstemming was met de schaal van het gebouw. Toch doet het gebouw zich nog steeds voor als een kolos.

Een horizontale lijst verdeelt de gevels in een basement en een bovenstuk. In het basement van de voorgevel valt de arcade op waarin de toegang is opgenomen. De ingangspartij van het Nieuwe Werkhuis gaf reeds een aanloop te zien in deze richting. De voorgevel is evenwichtig en imponerend. Hoewel geen pilasters zijn toegepast, is het schema gevolgd van de kolossale orde: de muurdammen zijn als pilasters uitgevoerd: de vensters van de drie verdiepingen zijn samengevoegd in verdiepte velden, terwijl de muurdammen die daartussen liggen als lisenen naar voren springen. De vijf middelste traveeën vormen een middenrisaliet, welke bekroond wordt door een driehoekig fronton met reliëf van Antonie Ziesenis. Het reliëf bevat een medaillon, opgehouden door twee weesmeisjes, dat een verbeelding geeft van de tekst Marcus 10:13: "Laat de kinderkens tot mij komen en verhindert ze niet".

In het nieuwe classicisme van het einde van de 18de eeuw was de bestemming van een gebouw niet meer af te lezen aan de mate van overdaad zoals in de voorafgaande Rococo, maar aan de specifieke iconografie van het gebeeldhouwde detail. Kenmerkend voor de Hollandse Herleving - waarin werd teruggegrepen op het Hollands Classicisme van de 17de eeuw - waren de simpele rechthoekige contouren, de vlakke bakstenen gevels, een eenvoudig schilddak en een centraal geplaatst fronton, precies ook de eigenschappen van dit gebouw. De regenten van het Maagdenhuis noemden het nieuwe gebouw "zonder eenige Pragt of Cieraad, doch hecht en sterk".

In 1953 sloot het Maagdenhuis als weeshuis zijn poorten. Het gebouw werd voor 2,5 miljoen gulden verkocht aan de Nationale Handelsbank NV die het gebouw voor 1,5 miljoen gulden inwendig geheel liet vernieuwen door architecten Kraaijvanger en Klok. Van de interieurs uit de bouwtijd is door deze verbouwing weinig overgebleven. Zo ging de kapel met een marmeren altaar met Korinthische zuilen en beelden van A. Ziesenis verloren, maar het altaar, de zuilen en de beelden werden overgebracht naar het Rijksmuseum het Catharijneconvent te Utrecht. Ook de regentenkamer en de regentessekamer met marmeren schouwen en zogenaamde grauwtjes gingen verloren. De inwendige structuur van het pand werd drastisch gewijzigd. Zo werd de monumentale binnenplaats boven de hoofdverdieping overdekt om de vleugel aan het Spui in diepte te verdubbelen en werd het vloerniveau van de binnenplaats omhoog gebracht naar het niveau van de hoofdverdieping om de kantoorverdieping in het souterrain onder de voormalige binnenplaats te laten doorlopen. Het gebouw werd daardoor een courant kantoorgebouw. De gesloten kerkgevel aan de Voetboogstraat werd van vensters voorzien, terwijl de blindvensters in de gevel aan de Handboogstraat werden geopend. De bank betrok het pand in 1957, maar verliet het alweer in 1961. Het Maagdenhuis werd daarna het administratieve centrum van de Universiteit van Amsterdam, hetgeen thans nog steeds het geval is. De Stichting R.C. Maagdenhuis bleef overigens voortbestaan, met de doelstelling zorg te dragen voor behoeftige jongeren en ouderen. In 1991 opende burgemeester Van Thijn de nieuwe behuizing van de stichting, Herengracht 218-220.

Gebruikte literatuur:

• Lex Bosman. 'Openbaar en particulier. Amsterdamse weeshuizen en hun typologie.' Bulletin KNOB 2010-4: p. 141-146
• Thomas H. von der Dunk. 'Hollandse Herleving rond Amsterdam. De terugkeer van de Gouden Eeuw in de architectuur van noordelijk Holland aan het einde van de 18de eeuw'. Holland 28 (1996): p. 82-100
• Dr. C.A. van Swigchem. Abraham van der Hart 1747-1820. Amsterdam, 1965
• Ir. R. Meischke. Het R.C. Maagdenhuis en het St. Elisabeth-gesticht. De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1980

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5555
Adres: Spui 21
Adressen: Spui 21
Inschrijvingsdatum: 06-10-1970
Redengevende omschrijving: Voormalig Maagdenhuis. Groot vierkant gebouw onder schilddak, met doorlopende vensternissen en gebeeldhouwd fronton op de middenrisaliet (1738-1787, door Abraham van der Hart).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]