Amsterdam Monumentenstad

Waterlooplein 211

Naam: O.Z. Huiszittenhuis
Adres: Waterlooplein 211
Postcode: 1011PG
Gebouwtype: Liefdadigheid/gezondsheidszorg
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1654-1656, 1769
Architect: Willem de Keyser

(39 afbeeldingen)

Waterlooplein 211

Het voormalige Oudezijds Huiszittenhuis (of Oudezijds Aalmoezeniershuis) werd ontworpen als kantoor- en vergaderruimte van de zogenaamde Huiszittenmeesters van de Oude Zijde van de stad. Dit college was belast met de zorg voor 'huiszittende armen'. Dergelijke ambtenaren had de stad al sinds omstreeks 1400, toen deze taak werd overgenomen van de kerkmeesters. Zij regelden voedseluitdelingen vanuit de Oude Kerk, waar zij in een bijgebouw kantoor hielden. Zij zorgden ook voor huisvesting voor de armen, waarvan het Huiszitten Weduwenhof getuigt. Op 2 juli 1654 verzocht het kerkbestuur van de Oude Kerk de Huiszittenmeesters uit te zien naar andere huisvesting. Grond voor een Oudezijds Huiszittenhuis werd gevonden aan de Leprozenburgwal, in de tuin van het Leprozenhof, naast vier pakhuizen gebouwd in 1610/13 als opslagplaats van voornamelijk graan en turf. Deze Stadsturfhuizen zouden als pakhuizen in gebruik worden genomen door de Huiszittenmeesters. Het gehele complex werd aan drie zijden omgeven door water: de Leprozengracht (gedempt in 1882, thans Waterlooplein) en een deel van de Muidergracht, de zogenaamde Leprozenburgwal (gedempt in 1861, thans Mr. Visserplein) waar de nog bestaande afscheidingsmuur het zicht op de binnenplaats ontnam.

Het Oudezijds Huiszittenhuis werd in 1654 waarschjinlijk naar ontwerp van bouwmeester en steenhouwer Willem de Keyser, de jongste zoon van Hendrick de Keyser, gebouwd, in de stijl van het Hollands Classicisme. De bouwmeester deelde het gebouw functioneel in. Centraal stond de uitdeling van voedsel die hier voor het eerst plaatsvond op 20 december 1655. Hiervoor ontwikkelde hij in het grondplan een galerij aan de achterzijde van het gebouw. De 'bedeelden' kwamen binnen via een poort aan de zijde van de tegenwoordige Nieuwe Amstelstraat. Een geheel overdekte galerij leidde naar een inschrijvingsloket. Aan de oostzijde was een uitdelingsloket, voorzien van open raamgaten. De armen passeerden een in zandsteen uitgevoerde bogengalerij, die hier in 1667 werd opgericht, voorzien van de namen van de regenten. Via de andere zijde van de galerij verlieten zij het Huiszittenhuis door dezelfde poort. De bedeelden konden voor de buitenwereld onopgemerkt blijven, een oplossing waarover zeker is nagedacht. De bedeling bestond uit brood, boter, kaas en turf. Tot de voorzieningen behoorden ook een doodskist en een begrafenis.

Het hoofdgebouw aan het huidige Waterlooplein is een rechthoekig gebouw met een door een driehoekig fronton gedekte middenrisaliet. De classicistische voorgevel contrasteert met de renaissance-pakhuizen ernaast. De opbouw is symmetrisch en zeer goed van verhoudingen. Het hoofdgestel wijkt af van de zijrisalieten: het fries van de middenrisaliet is van baksteen en de architraaf eronder sluit niet aan op die van de zijrisalieten. Het stadswapen in het timpaan van de voorgevel (het nieuwe wapen, de Andreaskruizen) is helaas verdwenen, echter in het timpaan van de achtergevel is wel nog een stadswapen (het oude, het Koggeschip) aanwezig. In de 18de eeuw zijn de kruiskozijnen vervangen door de huidige schuiframen, waarbij de ramen werden verlaagd en het oorspronkelijke ontwerp werd aangetast. Tegelijkertijd zijn op de eerste verdieping de middenstijlen van de bolkozijnen verwijderd. De kundig gemetselde 'hanekammen' boven de ramen zijn decoratief.

Vóór de ingang staat een hoge stoep met bordes uit het derde kwart van de 18de-eeuw van een fraai en zeldzaam type: een stoep met een zogenaamd 'harpstuk'. Deze kwam in de plaats van de 17de-eeuwse stoep. Dit is de ingang van de regenten. In de zijgevel bevindt zich een gevelsteen uit 1769 t.g.v. de verbouwing van het pand.

Achter het rechthoekige gebouw bevindt zich de galerij rondom een binnenplaats. Deze galerij van rondbogen en gemetselde pilasters had oorspronkelijk houten halve-tongewelven. De poort aan de achterzijde is in Dorische trant uitgevoerd. Het driehoekig fronton heeft een cartouche met stadswapen en tussen de trigliefen in het hoofdgestel zijn versieringen aangebracht.

Tot 1807 bleef het Huiszittenhuis in gebruik. In 1809 werd het Oudezijds Huiszittenhuis met het Nieuwezijds Huiszittenhuis samengevoegd en werd in het gebouw aan het huidige Waterlooplein achtereenvolgens de Stadsdrukkerij, het Rijksarsenaal en het kantoor van de Gemeentelijke Waterleidingen gevestigd. Sinds 1946 maakt de Academie van Bouwkunst gebruik van het gebouw. Het pand is verbonden met de Stadsturfpakhuizen ernaast.

De regenten betraden de via de buitentrap de hal op de beletage. Links en rechts van de hal waren een grote en een kleine vergaderkamer, die beide voorzien waren van beschilderingen en een schouw. In het voorhuis bevindt zich nog steeds de zoldering met beschilderingen uit de bouwtijd (bijgewerkt), wandnissen met grisaille-panelen (beschadigd), festoenen en borstbeelden. In de voormalige grote regentenkamer is de zoldering met geschilderde panelen, eveneens uit de bouwtijd, door Cornelis Holsteyn nog aanwezig, met ondermeer putti met koren en brood. De schouw met marmeren Toscaanse zuilen en gesneden eiken mantelversiering is uit dezelfde periode, maar in de rookkap staat een kleinere ‘Engelse’ schoorsteen van een eeuw later. Let ook op de gesneden deuromlijsting uit de bouwtijd. Daarboven bevindt zich een regentenstuk van Jürgen Ovens (gesigneerd en gedateerd 1656), waarop de regenten staan afgebeeld die betrokken waren bij de bouw. Aan de wand zijn in drie nissen doeken aangebracht, allegorieën op de uitdeling van levensmiddelen en turf: De Uitdeling van levensmiddelen van Jan Gerritsz. van Bronchorst, Spijsuitdeling aan de armen van Jacob van Loo en De uitdeling van turf aan de armen van Cornelis Holsteyn.

De kamer aan de andere zijde van het voorhuis, de kleine regentenkamer of comptoir heeft een stucplafond uit de 18de eeuw waarboven zich waarschijnlijk nog de oorspronkelijke schilderstukken bevinden. Hier is ook een marmeren schouw en een fonteintje uit derde kwart 18de eeuw. De trap heeft een gesneden baluster uit het vierde kwart 18de eeuw. Op de verdieping is nog een schouw met gebeeldhouwde zandstenen pilasters te vinden (derde kwart 17de eeuw).

Het gebouw zal rijk ingericht zijn geweest, want in het Rijksmuseum bevinden zich minstens zes schilderijen uit het Aalmoezeniershuis, mogelijk het Nieuwezijds Huiszittenhuis.

Gebruikte literatuur:

• Dick v.d. Horst en Martin Pruijs. In en om de Lastage. Historisch knooppunt van ambacht, handel en scheepvaart. Amsterdam 1993 (Open Monumentendag): p. 102-105
• A. Jager. 'Een zeventiende-eeuws ensemble 'in situ'. Van Bronckhorst, Van Loo en Holsteyn in het Oudezijds Huiszittenhuis'. Maandblad Amstelodamum 99 (2012): p. 99-118
• L. Jansen. 'Het Oudezijds Huiszittenhuis.' Ons Amsterdam, jrg. 16 (1964): p. 258-264
• Marion Kuipers-Verbuijs. Van welgeordende planterijen – Architectuur en natuur langs tramlijn 9. Amsterdam 1999 (Open Monumentendag): p. 42-44
• Meindert Stokroos (red.). De Vierde uitleg – Oude en jonge architectuur ten oosten van de Amstel. Amsterdam 1991 (Open Monumentendag): p. 16-18
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam 1981: p. 347-351
• 'Het Oudezijds Huiszittenhuis en zijn nieuwe bestemming.' Maandblad Amstelodamum, jrg. 30 (1943): p. 65-68

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 6306
Adres: Waterlooplein 211
Adressen: Waterlooplein 211
Inschrijvingsdatum: 20-10-1970
Redengevende omschrijving: O.Z. Huiszittenaalmoezeniershuis. Complex bestaande uit een hoofdgebouw en de daarachter gelegen galerijen om een binnenplaats (1654-1656 door Hendrik Jacobusz. Staets). Strak rechthoekig hoofdgebouw onder schilddak met rondbogige dakkapellen. Voor- en achtergevels met middenrisalieten onder frontons; versierde stoep (XVIIIA). Galerijen met rondboogvensters tussen lisenen. In de erfmuur aan de Nieuwe Amstelstraat een poortje met Toscaanse pilasters, gebeeldhouwd fries en fronton. Inwendig: uit de bouwtijd voorhuis met wand- en plafondschilderingen en deuromlijstingen; in de rechterzaal een schouw (waarin latere schoorsteen XVIII), geschilderd plafond en gesneden deuromlijsting.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]