Koningsplein 1 
Kosmos
Naam: Kosmos
Adres: Koningsplein 1
Oud adres: X291, wijk 28, klein nr. 17, kadaster I1, verponding 4178
Postcode: 1017BB
Gebouwtype: Handelsgebouw/kantoor
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Neostijlen
Bouwjaar: 1890/91, 1928, 1929/30
Architect: Th.G. Schill en D.H. Haverkamp (1890), H. Elte (1929)
Opdrachtgever: Verzekeringsbank 'Kosmos' (1890), W. Speyer juweliers (1929)
(8 afbeeldingen)
Hoekpand met hoekaccent bestaande uit een toren met koepel, rijk versierde bakstenen gevels met ondermeer frontons, speklagen, balkons, sierconsoles, pilasters en mozaïektableaus onder een rijk geornamenteerde kroonlijst. De winkelpui (uit 1929-30) bestaat uit zwart Zweeds graniet. (Eén van de 200 nieuwe Rijksmonumenten uit de periode 1850-1940, in 2001 op de monumentenlijst geplaatst.)
N.B. Deze beschrijving is zo kort omdat wij nog niet de kans hebben gehad dit pand te bezoeken en te beschrijven. Als u vindt dat wij snel langs moeten komen, laat het ons weten!
Gebruikte literatuur:
- Koen Kleijn en Paul van Ravestein. 'Diamanten en augurken. Drie eeuwen juweliers- en zuurbedrijf Spyer'. Ons Amsterdam 72 (nov. 2020): p. 14-17
MIP-nummer: 12261
Functie: Kantoor
Architect: Schill, T.G. & D.H. Haverkamp
Jaartal: 1890-1891
Bouwstijl: Mengeling van neorenaissance en neobarok
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518359
Adres: Koningsplein 1
Adressen: Koningsplein 1 1,2,3,4,H
Inschrijvingsdatum: 12-12-2001
Redengevende omschrijving: Inleiding. Op de hoek van Koningsplein en Singel in 1890-1891 opgetrokken WINKELPAND met KANTOREN en een CONCIERGEWONING naar een ontwerp in Neo-barok van Th.G. Schill en D.H. Haverkamp in opdracht van de directeuren der Verzekeringsbank 'Kosmos'. De winkel bevond zich op de beganegrond, de kantoren - van de verzekeringsbank 'Kosmos' zelf - waren gevestigd op de eerste en tweede verdieping en de conciergewoning bevond zich op de derde verdieping.
In 1928 verandering torenbekroning.
In 1929-1930 verbouwing benedenpui door H. Elte in opdracht van W. Speyer juweliers.
Omschrijving. Op een samengestelde plattegrond opgetrokken hoekpand bestaande uit een begane grond en drie verdiepingen onder een afgeknot schilddak deels bedekt met leien en deels (aan Koningspleinzijde) ingenomen door een strook vensterglas. De hoektoren is voorzien van een met shingles en zink beklede koepel met torenvormige bekroning. De winkelpui (uit 1929-30) bestaat uit zwart Zweeds graniet waartussen de etalageramen met forse bovendorpels zijn geplaatst. Boven de twee grote etalageramen bevinden zich bovenlichten bestaande uit verticale stroken matglas. De ruimten tussen de bovenlichten zijn opgevuld met mozaiektableaus van granivertegeltjes, met uitzondering van de zijingang aan het Koningsplein waarvan het bovengelegen veld is opgevuld met een door rode lijnen verticaal onderverdeeld wit vlak. De hoofdingang bevindt zich op de hoek met een, hierboven reeds aangehaalde, tweede ingang in de buitenste travee aan de Koningspleinzijde. Deze ingang ligt in een portiek en bestaat uit een houten deur met een smal verticaal venster. De overgang van winkelpui naar eerste verdieping wordt gevormd door een natuurstenen fries.
De boven de winkelpui gelegen verdiepingen behoren tot de eerste bouwfase uit 1890-91 en zijn opgetrokken uit een roodkleurige baksteen voorzien van natuurstenen speklagen. De gevel aan het Koningsplein is twee vensterassen breed; die aan het Singel een vensteras. De drie vensters met een schuifraam en bovenlicht op de eerste verdieping hebben alle een natuurstenen omlijsting. In het fries boven de vensters een natuurstenen medaillon met guirlandes tussen een sierconsole op iedere hoek. De consoles dragen een balcon met een niet meer oorspronkelijke ijzeren balustrade op de tweede verdieping. Achter de balustraden een fenetre-a-terre. De overgang van eerste naar tweede verdieping wordt gevormd door een natuurstenen cordonband. De fenetres-a-terre hebben een nauurstenen omlijsting waarboven een fronton. De frontons doorbreken een breed bovenliggend fries beschilderd met sjabloonmotieven. Boven een uitkragende cordonband een derde, in verdiepingshoogte afnemende, verdieping met tussen de twee aan twee gekoppelde rondboogvormige vensters en op de hoeken natuurstenen Ionische pilasters. Aan de Koningspleinzijde tussen deze pilasters sjabloonvoorstellingen in relief. Onder de overkragende gootlijst tussen de consoles een lichtblauw geschilderd fries met sjabloonmotieven. De schilddaken zijn aan de bovenzijde voorzien van een gootlijst. In het schilddak aan het Singel een koekoek.
De op de hoek gesitueerde halfronde toren heeft op de eerste verdieping drie smalle rechthoekige vensters met een natuurstenen omlijsting. Het bovenliggende balcon, met een niet meer oorspronkelijke ijzeren balustrade, rust op natuurstenen sierconsoles met daartussen sjabloonmotieven in relief. Op de tweede verdieping drie halfronde vensters waartussen natuurstenen pilasters met boogomlijstingen. In het daarboven gelegen rood geschilderde fries met sjabloonmotieven in goudkleurige letters: 'VERZEKERINGSBANK'. De drie halfronde vensters op de derde verdieping hebben natuurstenen bogen met sluitstenen. Tussen de vensters natuurstenen Ionische pilasters. Onder de overkragende gootlijst, tussen de sierconsoles, een lichtblauw geschilderd fries met sjabloonmotieven. De toren heeft een vierde uit natuursteen opgetrokken verdieping met vijf halfronde vensters tussen eveneens natuurstenen halfzuilen. Daarboven een breed witgepleisterd geheel rondlopend fries met overkragende daklijst. De met shingles en zink beklede koepel wordt bekroond door een opengewerkte lantaarn met spitsvormige bekroning van ijzer.
Waardering. In verschillende fasen tot stand gekomen winkelpand met bovenliggende kantoren algemeen belang van architectuurhistorische waarde alsmede van cultuurhistorische waarde als reminiscentie aan de opkomst van het winkel- en kantoorpand vanaf het einde van de 19de eeuw. Tot slot vervult het pand samen met het aan de overzijde gelegen winkelpand van A. Jacot een pendantfunctie als toegang naar Koningsplein en aansluitend daarop Leidsestraat en heeft het binnen het stedebouwkundig geheel, mede dankzij de koepel met lantaarn, een sterke beeldbepalende functie.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: november 2020